فصلنامه کتاب » زمستان 1380 – شماره 48
در نظامهای سیاسی اجتماعی، مطبوعات – به دلیل کارکردهای حیاتی – جایگاهی بس بلند دارد تا به آن درجه که «رکن چهارم» لقب گرفته است. در نگرش سیستمی، این رکن پایه‌ای از پایه‌های یک نهاد ثابت نیست، بلکه متغیری مهم و متعامل با دیگر ارکان تشکیل‌دهنده آن نظام است که می‌تواند زنده و رو به رشد یا مانده و رو به مرگ باشد. اما این کارکردها چیست؟
نخستین کارکرد مطبوعات به منزله یک رسانه گروهی، اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی آزادانه است. در اینجا واژه آزادانه مهم است، چون صرفاً در سایه اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی آزادانه است که افراد جامعه می‌توانند با توجه به نیازها و علایق و تشخیصشان، دست به گزینش اطلاعات بزنند و لذا این پدیده را «خود حق‌طلبی» می‌نامند.
کارکرد دیگر مطبوعات، زمینه‌سازی و بسترسازی برای تکثیرگرایی است، چرا که نادیده گرفتن گوناگونیها، مخل تعامل و ارتباط و در نتیجه مانع ایفای درست نقش مطبوعات می‌شود. عملکرد درست این رسانه می‌تواند نشان‌دهنده «چند صدایی» جامعه نیز باشد.
و بالاخره کارکرد مهم مطبوعات، حراست از حقوق شهروندان در برابر تعدیهای احتمالی است. عمل به این وظیفه از طریق نقد و نقدپذیری میسر می‌شود. در واقع این رسانه می‌تواند با اعمال گزارشگری نقادانه، مدافع آزادیهای سیاسی بوده، از تضییع حقوق افراد جلوگیری کند و در عین حال با بازگذاشتن دریچه نقد، در جهت بهسازی خود و بهسازی جامعه بکوشد.
مسلماً اثربخشی این کارکردها، پیوند ناگسستنی با وضعیت جامعه و ساختار حکومت دارد. هر اندازه مبانی آزادی و حقوقی مدنی در جامعه و در حکومت پذیرفته‌تر باشد، این کارکردها عینیت بیشتری می‌یابند. این پیوستگی به حدی است که عده‌ای مطبوعات و قوه مقننه را قوای توأمان یا هم‌سرنوشت تلقی می‌کنند و معتقدند ضعف و قدرت هریک، موجب ضعف و قدرت دیگری خواهد شد. نبود مطبوعاتی آزاد و چندصدا، نشان از نبود مجلسی مردمی است و برعکس در جامعه‌ای با مجلسی غیرمردمی، نمی‌توان از مطبوعاتی آزاد و آگاهی‌بخش سراغ گرفت.
نشریات تخصصی و علمی نیز همچون مطبوعات عمومی، در حوزه‌های مربوط به خود نقش تعیین‌کننده‌ای در پویایی دانش و تبادل تجربه‌ها دارند.
این نشریات با آگاهی‌بخشی، پرسش‌آفرینی و نقادیهای حکیمانه و طرح مشکلات نظری و حرفه‌ای، پایه‌های تئوریک را استحکام بخشیده، موجب تبادل و تکامل تجارب آموزشی و پژوهشی می‌شوند. ایجاد تعامل روشمند بین متخصصان رشته و صاحبان حرفه، چندصدایی کردن حوزه تخصصی و نظارت بر آموزش و پژوهش در هر حوزه، از دیگر کارکردهای این گونه نشریات است.
اگر در حوزه مطبوعات عمومی، معمولاً حکومتها اعمال‌نظر دارند و چگونگی ساختار حکومت نقش تعیین‌کننده‌ای در ایفای رسالتهای آنها دارد، در حوزه نشریات تخصصی، خبرگان و فرهیختگان و دانش‌طلبان رشته علمی متغیر تعیین‌کننده‌اند. در اینجا تعامل گروهی دانشوران و خردورزان هر حوزه می‌تواند همچون تعامل اعضای یک قوه مقننه پویا که نقش مهمی در حیات اجتماعی ملت و مطبوعات ایفا می‌کند، بیشترین تأثیر را بر کیفیت نشریات تخصصی بگذارد. وجود جامعه تخصصی پویا و متعاملی که به مرحله «خود حق‌طلبی» رسیده باشد، مسلماً مؤثرترین عامل برای تولد نشریاتی تأثیرگذار و سازنده خواهد بود. پدید آمدن چنین نشریاتی نیز بر پویایی و باروری و توسعه جامعه تخصصی خواهد افزود و این افزونگی دو سویه، نتایج مبارک و ارزشمندی را به بار خواهد آورد.
فصلنامه کتاب تاکنون با تلاش مسئولان و پژوهشگران و دانش‌طلبان سعی کرده است نقش یک نشریهء علمی تخصصی را برای جامعهء کتابداران و و اطلاع رسانان داشته باشد.مسلما کارآیی این نشریه بستگی به تام و تمام به وضعیت جامعهء علمی و میزان مشارکت یکایک افراد این رشته و حرفه دارد.
حال در آستانهء سال نو ضمن درخواست از همه دانشجویان و کتابداردان و صاحبنظران گرامی برای همراهی با این فصلنامه،توجه همگان را به نکات زیر جلب می‌کند:
1)تداوم انتشار این فصلنامه بهعنوان نشریهای علمی منوط به درج مقالات اصیل پژوهشی است که مستند،مستدل و تحلیلی بوده و مشخصات یک نوشته علمی پژوهشی را دارا باشد.
2)با عنایت به محدودیت چاپ برای مقالهء ترجمه شده(که حدودا دو مقاله در هر شماره است)،اولویت با مقالات تألیفی خواهد بود.
3)چون قرار است مقالات و مطالب دریافتی به منظور ارزشیابی و داوری برای متخصصان فرستاده شود،خواهشمند است مطالب به صورت تایپ شده ارسال شوند.
4)از شماره بهار 1381 به بعد،با تاخیر کوتاهی همه مقالات و مطالب در ویرایش
لکترونیکی فصلنامه بر روی پایگاه کتابخانهء ملی در اینترنت ارائه خواهد شد.
5)نشریه الکترونیکی دیگری با نام مجلهء"مجله الکترونیکی کتابداری و اطلاع‌رسانی ماکا" هماکنون بر روی سایت کتابخانه ملی ایران به نشانی www.nli.ir قابل بهرهبرداری است.توصیه می‌شود فرستندگان مقالات بهویژه مقالات ترجمه شده این اجازه را به مسئولان فصلنامه بدهند که در صورت ایجاد صف طولانی برای نشر در فصلنامه،مطالب آنان در ماکا منتشر شود.