کتاب در طوفان دیجیتالی

نوشته Cédric Biagini & Guillaume Carnino

پس از مقاومتي طولاني در مقابل جاه طلبي هاي گوکل، بالاخره کتابخانه ملي فرانسه در نيمه ماه اوت گذشته اعلام کرد که مذاکرات با اين شرکت براي دیجیتالی کردن کتابهايش را آغاز خواهد کرد. رودخانه عظيم فرهنگ «سيال» شده به واسطه مجازي گشتن، به کدام سو رهسپار است ؟ چه کسي آنرا کنترل مي کند ؟ اوج گيري قدرتمند کتاب الکترونيکي – eBook- باعث شک عده اي درباره سراب کتاب خانه جهاني واضمحلال فضاي دمکراتيک در عظمت بي انتهاي امر تجاري شده است

کنگره امريکا و يونسکو در ٢١ آوريل گذشته به همراه ٣٢ موسسه متحد ديگر بنيانگذاري کتابخانه الکترونيکي جهاني (BNM) را آغاز کردند.اين تارنما امکان دسترسي رايگان به منابع الکترونيکي بوجود آمده از تمامي متون جهان را ميسر مي سازد. گوگل سرمايه گذار اصلي اين پروژه است و آنچنان که نماينده يونسکو آقاي روني آملان (Roni Amelan) متذکر مي شود: « مبلغ سه ميليون دلار بدون هيچ چشم داشتي به اين کار کمک کرده است»(١). اين پروژه به اروپنا (Europenna) و گوگل بوکس (Google Books) اضافه مي شود. «اروپنا» در سال ٢٠٠٨ توسط کمیسیون اروپا بنيان گذاشته شد و هدف از آن در دسترس عموم گذاشتن تمام منابع کتابخانه ها و ديگر مراکز نگهداري اسناد از طريق اينترنت است. امپراتوري گوگل، در کارخانه عظيم اش براي شکار تمامي آنچه واقعي است، از اولين موسساتي بود که کتابخانه مجازي اي را بوجود آورد که اينک بيش از هفت ميليون کناب را دربر مي گيرد (٢).

اين دیجیتالی کردن « تمام دانش بشري» همراه است با روي کار آمدن eBooks ، readers و يا کتاب هاي الکترونيکي. علي رغم ارائه نمايشي اش به بازار در سال ٢٠٠١، eBook نسل اول از لحاظ تجاري يک شکست کامل بود. اما امروز در شرائطي بسيار مساعد تر اين محصول دوباره به صحنه بازگشته است : امور الکترونيکي زندگي ما را پر کرده اند و بخش رو به فزوني از فعاليت انساني به ماشين ها محول شده است. آمازون (Amazon) ، اين غول آمريکائي، کيندل (Kindle) را بنياد نهاده است ( که اجازه خريد هرگونه محتوي الکترونيکي به بازار ارائه شده توسط آمازون را مي دهد) ؛ شرکت سوني لوریدر PRS ٥٠٥ را؛ شرکت ايرکس(iRex) شاخه اي از گروه فيليپس iLiadرا؛ و بالاخره شرکت بوکن(Booken) Cybook را. شرکت هاي خدمات تلفني نيز برآنند تا بخشي از اين بازار را از آن خود کنند: شرکت اورانج (Orange) با Read & Goو شرکت اس.اف.ار(SFR) با GeR٢. کامپيوترهاي جيبي (Personal Digital Assistant) و تلفن هاي دستي و بويژه iPhoneنيز امکان دسترسي به محتوي الکترونيکي را فراهم مي آورند. هم اکنون نبردي خونين بين فايل خوان بر روي فرمت هاي سازگار با آن در جريان است (PDF,Mobipocket, HTML, TXT..).

اين نگرش ها و منافع گاه متضاد با اينهمه ناشي از يک منطق بنيادين و يک استراتژي مشترک است. کتاب که از همه سو محاصره شده، محکوم به وارد شدن به عصرالکترونيکي است. شرکت هاي چند مليتي الکترونيک ، غول هاي اينترنتي، و استارت آپ (StartUp)* ها در آن معدن عظيمي از سود مي بينند، منبعي که به هيچ وجه نبايد نه از الکترونيکي کردن و نه از تکنولوژي کنار بماند. بازار و اهميت اقتصادي آن براي فرانسه در سال ٢٠٠٧ حدود ٣ ميليارد يورو بوده است، با حدود ٧٥ هزار کتاب منتشر شده و ٨٥ ميليون نسخه الکترونيکي فروخته شده. بدين ترتيب اين بخش جايگاه نخست را در صنعت فرهنگي به خود اختصاص مي دهد.

فعالين بسياري در زنجيره توليد کتاب به اين وضعيت با شک مي نگرند. علي رغم گفتمان هاي پراز وعده غول هاي الکترونيکي، طرفداران بي قيد و شرط تکنولوژي هاي نوين، و تعدادي تئوريسين – مبلغ پر شور eBook، آنها بيشتر از ترس محو و نابود شدن است که به امرالکترونيک روي آورده اند. ساز و کار پيش گوئي نمايانه اي که از قبل به خود واقعيت مي بخشد، به خوبي کار مي کند. زير فشار هر کدام از فعالين به الکترونيکي کردن تن مي دهند: براي اينکه زمينه رابه امريکائي ها ( پروژه گوگل )(٣) وانگذارند، براي رقابت با « سازمان هاي خارجي تجارت کتاب» ( کميسيون Alire-SLF) (٤)، و براي اينکه توسط «گنده» ها قورت داده نشوند(٥) و غيره. از اينرو تلاش براي بوجود آوردن يک گفتمان نقادانه هميشه در مرز حرفهاي تکراري محدود مي ماند: « بدترين شيوه در مقابل تغييرات کنوني» بنظر ژروم ويدال(Jérome Vidal) ، « دفاع از مواضع ضد تکنولوژي و محافظه کارانه است، به ديگر سخن يک سياست دفاع از وضعيت کنوني، که ضرورتا «پوژاديست» ** است و محکوم به شکست و در نهايت تنها به تقويت قدرت قطب – اليگارشي هاي انتشارات منجر مي شود»(٦).

يکي از بزرگترين توهمات آنست ، که در گردش به سوي الکترونيکي شدن، باور داشته باشيم که به شرط آمادگي، از پيش مي توان به زنجيره توليد کتاب امکان داد که با تغييراتي جزئي مدل اقتصادي و ساختارش را حفظ کند. کميسيون Alire-SLF مي پندارد که کتابفروش مي تواند « به بهترين وجهي از امکانات الکترونيکي شدن استفاده کند » و ناشران و کتابفروشي ها « مي توانند بهتر نقش واسطه خود بين خواننده و نويسنده را بازي کنند»(٧). در حاليکه اگرچه در ابتدا مدل سنتي مي تواند به بقاي خود ادامه دهد اما در دراز مدت جهان الکترونيکي عميقا شرائط فعالين بينابيني را تغيير مي دهد ( کتابفروشها، ناشرين، کتابخانه ها). در هر انقلاب تکنولوژيک، در ابتدا آنچيزي خلق مي شود که پيش از آن انجام داده مي شد: در آغاز پيدايش چاپ، اول دست نوشته ها تکثير مي شد؛ در آغاز پيدايش تلويزيون، از برنامه هاي راديوئي، از تئاتر، از بحث ها فيلم گرفته مي شد تا زمانيکه اين رسانه جديد بتواند شکل برنامه خودش را بوجود آورد.

به شدت زير ضربه ، کتابفروشي ها محکوم به نابودي اند

چرا که يک تکنولوژي هرگز بي طرف نمي باشد: وابسته به استفاده اي که از آن مي شود نيست، خوب يا بد، در نهايت هميشه اين دو وجه لازم و ملزوم هم مي شوند. يک تکنولوژي جهاني نوين را مي گشايد که حسن ها و نقص هاي خود را در مقايسه با جهان گذشته داراست: در نتيجه بايد به گرايش هاي اصلي ( بعنوان مثال فقط به مزاياي اينترنت براي محققين دل خوش نکرد) و شکل هاي نوين زندگي که از آن بوجود مي آيند ، انديشيد. وب ، که جايگاه فرهنگ جديدي است و بر اساس ارزش ها ومنطق ويژه خود عمل مي کند، ساختارهاي واسطه را ميان بر مي زند :« جامعه ديگر خود را مثل يک مجموعه اي از افراد که حول سازمان هاي واسطه شکل گرفته اند، تعريف نمي کند، بلکه مانند مجموعه اي از واحدهاي کوچک ( ميکرو يونيته) در مقياس يک فرد»(٨).

کتابفروشي ها که هم اکنون هم به شدت به دليل فروش اينترني زير ضربه اند، در نهايت اولين واسطه هائي هستند که محکوم به نابودي اند، مگر آنکه « واسطه گري الکترونيکي» ( يعني مديريت بانک اطلاعاتي ) را ادامه و دنباله طبيعي فعاليت آنها فرض کنيم. آنها اين حرفه را براي آن انتخاب کردند که در مکاني مختص کتاب ، مشاوره و تبادل نظر درباره آن کار کنند، محلي براي برقراري ارتباط که در جائي مشخص و عيني موجوديت مي يابد. محدوديت مکاني در اينجا ضامن تکثر انديشه است: يک شرکت انتشاراتي با ساختارهائي با تعداد محدود افراد سروکار دارد، يک شرکت الکترونيکي با شريان هاي جهاني اي با قدرتي بي انتها روبروست( گوگل، آمازون، غيره) که با تعدادي از گروهاي بسته و کاملا دور از هم همزيستي دارند. در حاليکه تنها يک شرکت با مقياسي انساني امکان يک دمکراسي واقعي را ميسر مي سازد.

در مورد کتابخانه ها نيز، پذيرش اين امر که غناي فرهنگي و فکري توسط امکان دسترسي به تعداد نامتناهي از متون از طريق يک شبکه مجازي تقويت مي شود، مثل آنست که بپذيريم که امر برابري انسانها هيچ ربطي به آموزش و ساختار اجتماعي ندارد و فقط محدود به برابري دسترسي به اطلاعات است – امري که فانتازم قدرت هاي بزرگ را تغذيه مي کند (« يک کتابخانه در جيت خود داشتن»). برعکس جنبش هاي رهائي طلب هميشه بر ضد اين نگرش نئوليبرال از برابري صوري شانس ها مبارزه کرده اند ، تا از آموزش همگاني دفاع کنند که هيچ ربطي به شيوه « تنها در مقابل دانش» ي ندارد که طبقات حاکم همواره آنرا پيشنهاد داده اند. در فرانسه بسياري از آثار به واسطه کتابخانه ها قابل دسترسي اند، کتابخانه هائي که از هردو فرانسوي يکي به آنها سر مي زند(٩)!

حتي عملکرد ناشرين و دانش حرفه اي آنها با فزوني گرفتن کتاب هاي الکترو نيکي هرچه بيشترکمرنگ مي شود. امر انتخاب يک اثر که جوهر اساسي کار انتشارات است و در شرائط کنوني به دليل عيني بودن کتاب و شرائط انتشار آن ( هزينه چاپ ، نشر و پخش، حقوق نويسنده) ضروري است، در شرائطي که بتوان هر مطلبي را با هزينه کم برروي اينترنت منتشر کرد، اهميت خود را از دست مي دهد.

و بالاخره شايد اساس تغييرات بنياديني که eBook آغاز کرده در اين نکته نهفته باشد که اگر عينيت کتاب از بين برود – و همراه با آن همه فرهنگي که به آن وابسته است – متني بودن آن از هم فرو مي پاشد. کتاب تبديل به شئي اي ورا رسانه اي مي شود و توليد ش به شکل کاملا سنتي آن هيچ تاثيري در اين امر ندارد. بايد به آنهائي که از همزيستي چاپي و الکترونيکي دفاع مي کنند يادآوري کرد که در طول سي سالي که صنعت چاپ بوجود آمد، توليد دست نوشته ها وسيعا گسترش يافت تا زمانيکه بازار اشباع شد و گردش عمومي به سوي چاپ صورت پذيرفت. دست نوشته از آن پس به تدريج تبديل به شيئي اي براي کلکسيون شد. مقايسه اين امر با شرائط کنوني شگفت آور است ( از جمله توليد انبوه کتاب چاپي…) بخصوص که استدلال ها در دفاع از مدل انتشار دوگانه چاپي – الکترونيکي از کتاب محصولي مي سازند که بويژه به دليل شيئي گرافيک بودن آن توجهي يگانه را مي طلبد.

طبيعت فيزيکي آنچه متن بر آن نوشته شده و محيط آن بر شيوه خواندن تاثير مي گذارند. اينترنت به مفيد ، سريع و انبوه بودن اطلاعات اهميت مي دهد. امر خواندن در آن بيشتر محدود، طبقه بندي شده ونا پيوسته است. الکترونيکي کردن ، «ابرمتن»، و «چند رسانه ها»، نوعي « ابر توجه » (hyper-attention) را باعث مي شوند که روانشناسان امريکائي آنرا در مقابل deep attention ( توجه عميق ) ي قرار مي دهند که لازمه خواندن پيوسته يک متن بر روي کاغذ است. خطر آنکه خواندن به شيوه کلاسيک، از جمله به دلايل فيزيکي، غير قابل تحمل شود هرچه بیشتر شکل مي گيرد. در نتيجه ما در آستانه « از بين رفتن قدرت فراگيري (..) و جايگزيني آن با نوعي از توانائي اطلاعاتي » هستيم(١٠). آنچنانکه نيکولا کار(Nicolas Carr) تاکيد دارد:« آخرين چيزي که شرکت هاي اينترنتي مي خواهند، تشويق خواندن آرام، ملايم و همراه با تمرکز است. منافع اقتصادي آنها حکم مي کند که خواندن سرخوشانه را تشويق کنند»(١١).

فضاي آرامي که کیش سرعت را به شکست مي کشاند

برعکس قدرت کتاب در آنست که به تعدادي از نظرات شکل داده به آنها عينيت مي بخشد، امري که فضاي گفتگوي دمکراتيک را بوجود مي آورد. روژه شارتيه (Roger Chartier)، تاريخ نگار، بخوبي نشان داده که وراي محتوي مطالب چاپ شده، خود امر خواندن چه بصورت فردي و چه گروهي ، که در قرن هجدهم از لحاظ اجتماعي رواج يافت، چگونه « ريشه هاي فرهنگي انقلاب فرانسه » (١٢) را ايجاد کرد، يعني تفکرنقادانه، عادت به بحث مستدل، تبادل نظر سياسي…و آنچه که در همه جا از جلسات ادبي تا گردهم آئي دهقانان انجام مي گرفت : کساني با خواندن متن با صداي بلند فضائي براي توجه مشترک را بوجود مي آورند.

کتاب چاپي با پيوستگي و پايان پذيري اش، با عينيت و حضورش، فضاي آرامي را مي آفريند که فرهنگ سرعت و نابودي حس نقادانه را به شکست مي کشد. بدين ترتيب تکيه گاه و وسيله اي است براي بوجود آوردن يک تفکر هماهنگ و عميق، به دور از شبکه ها و امواج بي پايان خبرها و جلب نظر ها: کتاب چاپي يکي از آخرين سنگرهاي مقاومت است.

* استارت آپ به شرکت هاي کوچکي گفته مي شود که در زمينه هاي تکنولوژي پيشرفته کار مي کنند و منطقا مي بايد حامل نوآوري تکنيکي باشند

** پوژاديست : منسوب به پير پوژادا، که رهبري يک جريان سياسي و سنديکائي راست افراطي را بين سال ١٩٥٣ تا ١٩٥٨ بر عهده داشت.

١- « L’internationale des e-bibliothèques », Laurie Haslé, 20minutes.fr, 27 avril 2009.

٢- Robert Darnton, « La bibliothèque universelle, de Voltaire à Google », Le Monde diplomatique, mars 2009

٣- Cf. Jean-Noël Jeanneney, Quand Google défie l’Europe. Plaidoyer pour un sursaut, Mille et une nuits, Paris, 2005

٤- Rapport « Accueillir le numérique ? Une mutation pour la librairie et le commerce du livre », Association des librairies informatisées et utilisatrices de réseaux électroniques (Alire) et Syndicat de la librairie française (SLF).

٥- « Un monde d’informaticiens et de manutentionnaires ? Livre indépendant et nouvelles technologies », in Joël Faucilhon, Le Livre : que faire ?, La Fabrique, Paris, 2008.

٦- Jérôme Vidal, Lire et penser ensemble. Sur l’avenir de l’édition indépendante et la publicité de la pensée critique, Amsterdam, Paris, 2006.

٧- Rapport « Accueillir le numérique ? », op. cit.

٨- Pascal Josèphe, La Société immédiate, Calmann-Lévy, Paris, 2008.

٩- Benoît Yvert, « L’Avenir du livre », Le Débat, n° 145, mai-août 2007, p. 6.

١٠- « Formation et destruction de l’attention », Arsindustrialis.org, 2008

١١- « Google nous rend-il stupides ? », Les Cahiers de la librairie n° 7, janvier 2009.

١٢- Roger Chartier, Les Origines culturelles de la Révolution française, Seuil, Paris, 1990

به نقل از http://ir.mondediplo.com/article1459.html