دایرةالمعارفهای پیوسته[1] در گفتوگو با دکتر خسروی
امروزه محیط وب امکانی را برای ناشران فراهم آورده که میتوانند منابع خود را به صورت تمام متن در اختیار مخاطبان خود قرار دهند. ناشران کتابهای مرجع، با توجه به حجم بالا و هزینه زیاد تولید این منابع، راغبتر از سایر ناشران در تلاشند تا هرچه بیشتر و بهتر بتوانند از این امکان بهره گیرند. البته این امر باعث افزایش توجه افراد در استفاده هرچه بیشتر از این منابع نیز گشته است.
اخیراً کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران دایرةالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی خود را از طریق وب در اختیار کاربران قرار داده است. بررسی اینکه تا چه حد توانسته از قابلیتهای محیط وب در راستای اهداف خود بهره گیرد و در این مسیر با چه چالشهایی روبهرو بوده است را در گفتگو با دکتر فریبرز خسروی، معاون کتابخانه ملی و مسئول این طرح، پیمیگیریم.
n لطفاً در خصوص دایرةالمعارفهای پیوسته شکلگیری دایرةالمعارف پیوسته کتابداری و اطلاعرسانی که بههمت شما و همکارانتان روی وب سایت کتابخانه ملی قرار گرفته است، توضیحاتی را بیان بفرمایید.
¨ اعتقاد فردی من این است که دنیای جدید و محملها و ابزارهای جدیدی که آمده است، حیطۀ جدیدی را میطلبد. زمانی ابزارها و محملهای مشخصی داشتیم که محدودیتهای خود را دیکته میکرد. امروزه محملهای جدید خصوصیات خودش را بر ما دیکته خواهد کرد،حتی اگر در مقابل این آنها مقاومت کنیم. از زمانیکه بحث انتشار دایرةالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی مطرح شد، نگاه ما این بود که دایرةالمعارف مجموعهای است از مقالات که از حرف «الف» شروع و به «ی» ختم میشود و مجموعهای از مداخل را دربرمیگیرد. دایرةالمعارف کمحجم ممکن است، یک جلد باشد و پرحجم ممکن است پنجاه جلد باشد. روند انتشار برخی از این دایرةالمعارفها نشان میدهد که بین جلد اول و پنجاهم آن، ممکن است كه صد سال فاصله بیفتد. گاهی میبینید که جلد اول دایرةالمعارفی چاپ شده و پانزده سال طول کشیده تا جلد چهاردهم آن منتشر شود و مطالب جلد اول قبل از انتشار به بازبینی و بازنگری نیاز دارد. ذهنیت من همیشه این بود که چرا از ماشین استفاده نکنیم. مثلاً شخصی هست که مدخلی را در حرف «ی» میتواند ترجمه کند و سن او هم طوری است که ممکن است تا ما مداخل حرف «ی» را منتشر كنيم، ديگر در ميان ما نباشد. ما میتوانیم به جای تدوین و آرشيو آن، با استفاده از امكانات دنیاي جدید آنچه را که داریم، عرضه كنيم. این کار چند فایده دارد؛ اول اینکه اطلاعات حبس نمیشود، یعنی اگر امروز مقالات «ی» تنظیم شده باشد، منتظر نمیمانیم تا پنج یا شش سال دیگر آن را منتشر کنیم. دوم اينكه ابزارهاي نوین امکان ویرایش لحظهای را به ما میدهد. نباید منتظر باشیم که یک ویرایش ازکار تنظیم شود و پنج یا شش سال دیگر یک نسخه از آن چاپ شود. خوشبختانه این کار صورت گرفته و از زمانيکه من به بخش فناوری آمدم و با زحمات همكاران، توانستيم آن را در قالب جدیدی ارائه دهیم.
n به کارگیری فناوري در تدوین دایرةالمعارفها، شیوۀ تدوین دایرةالمعارفها را تغییر میدهد.
¨ بله همین طور است. اگر بتوانید پویایی لازم را در مقالات پدید بیاورید، درصدی از این کار را انجام دادهاید. مثلاً اگر واژهای را ببینید که ارجاع دارد و همینطور ارجاع در ارجاع، میتواند فرد را به مقصود برساند. من معتقدم كه اگر همۀ دایرةالمعارفنویسان کشور برای تدوین دایرةالمعارف اساس را استفاده از فناوري جدید بگذارند و بعد از آن پرینت بگیرند، بسیار پرفایده است. برنامۀ قبلی ما حرکت از چاپ به دیجیتال بود، ولی من اعتقاد دارم که الآن میطلبد که از دیجیتال به سمت چاپ حرکت کنیم و برنامۀ ما هم همین است. ویرایش و اصلاحهای لازم روی آن صورت بگیرد و یک نسخه از آن را به دیجیتال بسپاریم.
n دایرةالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی از چه زمانی پیوسته شد؟
¨ اين اقدام حدود یک سال پیش در سازمان بهصوت آزمایشی اجرا شد، این عادت ماست کاری را که میخواهیم به بیرون ارائه دهیم، ابتدا درون سازمان تجربه میکنیم و اصلاحات لازم را روی آن انجام میدهیم و حدود دو یا سه ماه است که این کار را تحت وب ارائه دادیم.
n با توجه به آنچه در خصوص استفاده از قابلیتهای محیط جدید اشاره شد، آیا صرفاً تغییر رسانه مد نظر است یا واقعاً برای استفاده از محیط جدید و قابلیتهای آن تلاش میشود تا فرصت نوینی ایجاد شود؟
¨ غالباً اصرار بر این است که رايانه کارهای دستی ما را مکانیزه کند، در حالیکه وقتی بحث مکانیزه پیش میآید، فرهنگ خود را باید با خود بیاورد و ما نسبت به این مسئله مقاومت ميكنيم. مثلاً در فهرستنویسی زماني بحث ما این بود که نام دو یا سه نویسنده درج شود و بعد «و دیگران» بيايد. «و دیگران» زمانی بود که فضای کارت برگه محدود بود، این کار الآن دیگر معنا ندارد، ولی ما هنور مقاومت داریم. منظورم از اين مثال کل جامعه است. طبیعتاً با این نوع جستوجو، نوع نگاه به آن و نوع حرکت در آن تغییر میکند. اگر ما باور کنیم که دنیای جدید، بهخصوص محملهای اطلاعاتی، ساختارها و فرآیندها را تغییر میدهند، ديگر اصرار نخواهيم كرد که فرآیندهای قدیمی را داشته باشیم و از آن دفاع کنیم. بايد ارجح این باشد که بتوانیم از این ابزار جدید استفادۀ بهینه کنیم، نه اینکه آن را در محدودیتهای دنیای خود محصور کنیم.
n اگر بخواهید از دایرةالمعارفی که بهصورت الکترونیکی بر روی وبسایت کتابخانه ملی قرار دارد، تعریفی ارائه دهید یا ویژگیهای آن را توضیح دهید، در مقایسه با سایتهای مشابهی که در اینترنت وجود دارد، مثل ویکیپدیا یا شبیه آن، چه قابلیتها و ویژگیهایی را برای بیان میکنید؟
¨ من اصرار ندارم که این دایرةالمعارف ویژگی برتری نسبت به سایرین دارد، ولی ما سعی کردیم که آن را در قالب یک برنامه ارائه دهیم، منتهی اگر با توجه به محدودیت کاغذ بخواهیم كه اغلاط خود را اصلاح کنیم یا در آماری که در مقالات رخ داده، تجدیدنظر كنیم، ويرايش آن آسانتر و سريعتر است. مثلاً ما کتابخانهای را توصیف کردهایم که آمار آن به پنج سال پیش مربوط است. طبیعی است که این آمار در حال حاضر همخوانی ندارد، اگر بخواهیم در آن تجدیدنظر هم كنیم، مراحل چاپ آن دو سال طول میکشد و دو سال دیگر این دایرةالمعارف ویرایش شده که چاپ میشود، باز نسبت به سه سال قبل خود کهنه است. از مزیتهای این کار این است که امکان ویرایش را بسیار تسریع میکند. ما بر خلاف ویکیپدیا که ناظر ندارد، اعتقاد داریم که ویرایشها باید از فیلتر نظارتی عبور کند. لذا هر ویرایشی که روی این مقالات صورت بگیرد، هیاتي بر آن نظارت دارد و آنها تشخیص میدهند كه آیا این ویرایشها درست است و میتواند لحاظ شود، يا اینکه میزان ویرایشها بهحدی است که نام فرد بهعنوان ویرایشگر افزوده شود یا آنقدر میتوانسته به این مقاله مطلب اضافه کند که بهعنوان فرد پدیدآور همراه اضافه شود، یا مثلاً فردی مدخلی را دوباره نوشته و بسیار عمیقتر و بهتر از قبل است. هیات علمی این موارد را بررسی و تصمیمگیری میکند. اساس كار ما این است که یک نسخه از اصل را همیشه آرشيو ميكنيم. مثلاً فرض کنید فردي مقالهای را با عنوان حق مؤلف نوشته باشد، نسخۀ اصلی آن همیشه محفوظ است و برای آن ویرایشهای مختلفی نوشته میشود و در پايان یک ویرایش نهایی داریم که ممکن است اسم پنج نفر به آن افزوده شده باشد یا نشده باشد یا ممکن است مدخل آن فرد کلاً تغییر کرده باشد یعنی مقالۀ حق مؤلف آن فرد بهعنوان مقاله شمارۀ یک و مقالۀ فرد ديگری که اطلاعات بهروزتری دارد، بهعنوان مقالۀ شمارۀ دو قلمداد شود و آن را آخرین ویرایش مقاله تلقی میکنیم.
n فرمودید یک هيات نظارتی برای ویرایش اصلاحات پیشنهادی وجود دارد که شاید در ویکیپدیا مشابه این لحاظ نشده است، آیا سرعت نظارت و بحث بررسي محتوایی بهحدی است که باعث کندی کار نشود؟
¨ همواره اصرار داریم که اقلاً هر ماه یک بار دربارۀ مطالب آماده تجدیدنظر، تصمیمگیری و نظرات را اعمال کنیم.
n آیا کاری که در حال حاضر در وب انجام میشود، با استفاده از نرمافزار خاصی صورت میگیرد یا از صفحات وب و بهصورت ایستاتیک استفاده میکنید؟
¨ بله همكاران برنامهای نوشتند و اين كار مسلماً تحت نرمافزار خاصی است. ما برای تسریع کار و تشخیص بهتر، هنگام تصمیمگیری به این شکل عمل میکنیم که هر کسی که روی این برنامه ویرایش انجام میدهد و چیزی را حذف میکند، برای ما حذف نمیشود و فقط خط می