اخیرا مطلبی را ازمرلین جانسون با عنوان ” وقتی کتابداران جهان را اداره می کنند؟” خواندم. بدون آن که بخواهم در باره این مطلب قضاوتی داشته باشم ، عنوان آن، این سوال را برایم پیش آورد که آیا کتابداران نیز باید مبتلا به ادعای اداره دنیا شوند و یا  باید تصویر واقع گرایانه ای از رشته و حرفه خود داشته باشند؟ در جامعه کتابداری ایران با دو گروه آسیب دیده مواجهیم. گروهی که به شدت نسبت به این رشته و حرفه احساس کهتری دارند. اینان در خلوت و جلوت خود را چنان حقیر می یابند که اذعان دارند که گاهی از گفتن عنوان رشته و حرفه خود پرهیز می کنند. برخی از استادان نیز بر این احساس مهربانانه نفت عاطفه می پاشند و این احساس را در روان دانشجویان نهادینه می کنند.استادی به دانشجویان افاضه فرموده بودند که ” افراد با بهره هوشی پایین به این رشته می آیند. کم فهمی شما هم حاصل این مساله است” ایشان شاید در آن لحظه فراموش فرموده بودند که خودشان نیز در دو مقطع فارغ التحصیل همین رشته اند!.معمولا چنین تراوشاتی از انسان هایی بیرون می آید که دچار احساس کهتری مرضی هستند. پیامدهای این احساس را می توان در رفتار زیر خلاصه کرد. رفتاری که در بسیاری از این افراد قابل مشاهده است:

• گریز از مسئولیت
• رویا بافی و جبران خیالی
• خودنمایی و کتمان کهتری
• تخریب دیگران
• نسبیت گرایی

گروه دوم کسانی هستند که بیمارگونه احساس مهتری دارند. گاهی چنان تصویر غیر واقعی از رشته و حرفه ارائه می دهند و چنان تقدسی به آن می بخشند که حالتی مینوی و غیر واقعی می یابد. این تقدیس بی جهت نه تنها موجب پویایی و رشد رشته و حرفه نمی شود بلکه این بزرگ بینی بی جهت مانع واقع بینی و خدمت صادقانه می شود. این افراد معمولا دچار خودشیفتگی هستند . این بیماری گاهی در قالب پر قدرت و پر اهمیت نشان دادن شغل  و رشته بروز می کند. اینان معمولا ترسیمی بسیار اغراق آمیز با بزرگنمایی بالا از واقعیت دارند.پرمدعایی این گروه باعث می شود که کم تحرک و تهی از معنا باشند . به قول سعدی: ز دعوی پری زان تهی می روی  .  در این افراد ویژگی های زیر قابل مشاهده است:

• مهم پنداشتن خود
• احساس محق بودن
• فقدان حس همدلی
• حسود بودن و احساس مورد حسادت قرار گرفتن
• خیال پردازی پیرامون قدرت ، ذکاوت و …

برای رسیدن به تصویری واقعی از رشته و حرفه کتابداری ضروری است که از این دو احساس بیمارگونه دوری جست. قوت و ضعف و فرصت ها  و تهدیدهای موجود را شناسایی کرد و به درکی واقعگرایانه رسید. احساس حقارت و احساس بزرگی بیمارگونه حاصلی جز تخدیر و عدم پویایی و هدر رفتن فرصتها  نخواهد داشت. دوری ازین کاستی ها  فقط در سایه رشد تفکر نقاد و ارزش دهی به تفکر خلاق حاصل می شود.

دیروز شاهد ماجرایی بودم که  داستان عامیانه ولی پر معنایی برایم تداعی شد که حتما بسیاری از شما شنیده اید : قاضی زاده و پاسبان زاده ای با هم گفتگو می کردند. حرفشان به این موضوع رسید که شغل پدر کدام یک مهم تر است ؟ فرزند قاضی استدلال کرد که پدر من حکم صادر می کند و پدر تو باید اجرا می کند لذا مقام پدرم از پدر تو والاتر است. فرزند پاسبان لبخندی زد و گفت : البته پدر من هم با پنج تومان حکم پدرت را خیس! می کند. اما ماجرای دیروز: کارپرداز اداره ای در بازارخریدش به پایان رسیده بود. از فروشنده می خواست که به جای فاکتور 5 کارتون قند ، فاکتور کشمش صادر کند! البته فروشنده کاردان هم در طرفه العینی قند را به کشمش تبدیل کرد . بعد از رفتن کارپرداز ، مسئله را از فروشنده جویا شدم. فرمودند دولت خرید قند را برای ادارات ممنوع کرده و دستور داده است به جای آن کشمش مصرف کنند!این مورد شاید کم ارزش ترین تخلف باشد . اما حکایت از سادگی نادیده گرفتن قوانین و مقررات است.  به راستی چرا به راحتی در کشور ما قند به کشمش ، شمش طلا به مس، جریمه ملکی 50  میلیونی به 5 میلیون ، دیپلم به دکترا، تورم 25 درصدی به هفت درصد و… تبدیل می شوند؟

آیا این رفتار را به جز فساد اداری چه چیزی باید نام نهاد. بر اساس گزارش سازمان شفافیت جهانی بحمدالله کشور ما در بین 180 کشور در سال های اخیر از مقام 141به مقام والای  168ارتقاء یافته است. بر اساس این گزارش  کشورهای  نیوزیلند ، دانمارک ، سنگاپور ، سوئد و سویس مقام اول تا پنجم را کسب کرده اند. یعنی دارای کمترین فساد اداری هستند. وکشورهای دوست و برادر  عراق ، سودان ، برمه ، افغانستان و سومالی مقامهای 175 تا 180 را کسب کرده یعنی دارای بیشترین فساد اداری اند.

دهه پنجاه  بحث های سیاسی و اجتماعی دانشجویی بسیار داغ بود. به یاد دارم که یکی از خطوط ممیزه چپ و راست {با قرائت آن دوره} این بود که مذهبیان قائل بودند که مطلقا هدف نمی تواند وسیله را توجیه کند.  این اصل همواره به عنوان اصلی مقدس و لایتغیر مطرح بود و بر فرق رقیب کوبیده می شد که اخلاقی نمی اندیشد و عمل نمی کند.  

پس از گذشت بیش از پنجاه سال از آن دوران ، در عمل مدعیان بسیاری به آن اصل پشت کردند و از هر وسیله ای برای نیل به هدف بهره جستند. اما  ندیده بودم که صاحب نظر و یا فقیهی قائل به توجیه وسیله برای رسیدن به هدف باشد و نظرا آن را تایید کند. شب پیش در جستجوی مطلبی بودم که به فتوای عجیبی مواجه شدم..اگر مصلحت اهمي که مقدم بر مفسده‌ي تهمت باشد، پيش آيد، آن تهمت جايز بلکه در بعضي موارد واجب مي‏شود؛ مثلاً اگر کسي مضر براي اسلام است و مردم را از دين منحرف مي‏کند و چاره‏اي جز تهمت براي اسکات او نباشد، تهمت به اندازه‏اي که او را ساکت کند، جايز بلکه واجب است؛ ولي تشخيص اين گونه موارد بسيار مشکل و کيد شيطان درون و برون بسيار قوي است؛ لذا بايد با کمال احتياط و مشورت با اشخاص آگاه و عالم بدون غرض، اقدام نمايد.

از بعضی صاحب نظران در دسترس مطلب را جویا شدم. آنان نیز برایشان عجیب بود.آموزه های دینی و تاریخ اسلام سرسر نافی این شیوه است. وقتی یاران علی ع به او استفاده از این شیوه را توصیه می کند بر می آشوبد و فریاد بر می آورد که: «أتأمرونی أن أطلب النصر بالجور فیمن وُلّیتُ علیه؟! و اللّهِ لااطُورُ به ما سَمَرَ سمیرٌ و ما اَمَّ نجمٌ فی‏السماء نجماً…» آیا می‏خواهید پیروزی را به وسیله ستم بر رعیّت تأمین کنم؟! هرگز نمی‏شود. به خدا قسم! تا روز و شب باقی است و ستاره‏ای در آسمان می‏درخشد، چنین روشی پیشه نخواهم کرد…

 در تشیع ترور نیز امری ممنوع و حرام است . به قول ظریفی ناآگاهانه بودن و ناجوانمردانه بودن شاید از دلائل این حرمت باشد.حال چگونه است که تهمت زدن که نوعی ترور شخصیت است جایز بلکه واجب می شود ؟ ترم اول تربیت مدرس استاد معارف پرمایه ای داشتیم که فتاوای سیاسی تشیع را بر می شمرد . نمی دانم شاید این هم از همان فتاوا باشد .در حادثه کربلا مسلم بن عقیل سفیر امام حسین ع در خانه هانی  پنهان شد تا عبیدالله زیاد را که به عیادت او می آمد تروز کند. او آمد و رفت ولی مسلم کاری انجام نداد. به او اعتراض شد که چرا با توجه به اینکه همه شرایط آماده بود از این کار امتناع کردید؟ در جواب گفت که به یاد سخنی از رسول خدا افتادم که فرمود: ” الایمان قید الفتک” ایمان جلوگیری کننده از ترور است.

حال اگر قرار باشد هر جناح و گروهی حتی با توجه به احتیاط های توصیه شده در متن فوق باب تهمت را برای اسکات طرف مقابل بگشاید و در این امر هم احساس وجوب و صواب و ثواب کند چه اوضاعی برقرار خواهد شد. البته شاید خیلی با وضع فعلی تفاوت ماهوی نداشته باشد!.

در روزگار پیشین  نظام بردگی و برده داری چنان متداول بود که حتی فیلسوف فرزانه ای چون سقراط آن را چنان مسلم می دانست که صرفا توصیه  می کرد که با بردگان خوش رفتاری شود. بعدها مصلحان، پیامبران و آزادگان با این اندیشه به مبارزه پرداختند .  علی ,ع می فرماید “بنده دیگری نباش که خدا ترا آزاد آفریده است”. در آموزه های دینی سجده جز بر خدا شرک محسوب شده و انسانها  را از آن بر حذر داشته اند. در دنیای مدرن نیز  ظاهرا از نظام برده داری و فرعونی خبری نیست. اما به نظر می رسد که در سلسله مراتب سازمانی برای حفظ پست و قدرت ،حسب مرتبهایشان! افراد به سجده و چاپلوسی مشغولند. غافل از آن که این کار هر سه سوی! این معامله نامبارک را مغبون می کند. متملق و چاپلوس شرف و انسانیت خود را می فروشد واز شون انسانی ساقط می شود. طرف مقابل هم آهسته آهسته به مقام منیع فرعونیت صعود کرده و با تصمیم های ناصواب ضمن وارد کردن خسارت بسیار زمینه های سقوط خود را فراهم می آورد.به قول حضرت مولانا:

هر که را مردم سجودی می کنند

هرکه را مردم سجودی می کنند زهر در جان او می آکنند

زهر اندر جان او می آکنند

و

او چو بیند خلق را سرمست خویش
از تکبر می‌رود از دست خویش

او نداند که هزاران را چو او
دیو افکندست اندر آب جو

طرف سوم هم که جامعه است از رشد و فلاح باز می می ماند و متضرر اصلی است .