کربلا و آنه ماری شیمل آنه ماری شیمل ایران شناس و اسلام شناس نامی آلمانی را ما کتابداران به خاطر آثار و تالیفاتش باید خوب بشناسیم. در سال ۷۶ نیز کتاب نامهای اسلامی وی با ترجمه خانم آرین در کتابخانه ملی منتشر شد. او درک ویژه و ژرفی از پدیده ها و وقایع ایرانی و اسلامی داشت. شیمل نوشته ای با عنوان :Karbala and the Imam Husayn in Persian and Indo-Muslim literature دارد که نمی دانم چرا آن را با عنوان “پیک دور افتادگان “در همشهری آنلاین ترجمه و منتشر کرده اند.بهر رو این نوشته بسیار درس آموز است. مقایسه کنید با بسیاری از روایتهای وطنی که مصداق بارز دفاع بد و معرفی کج اندیشانه از یک حقیقت زیبا و ناب هستند ! روایتهایی که اصرار دارد یک حماسه سترگ آسمانی را به ماتمی رمینی تبدیل کند. هنگامی که برای اولین بار سروده‌ای به زبان فارسی در زمینه حوادث تأثرانگیز کربلا خواندم، تأثیری عمیق بر من به جا گذارد که هنوز آن را به یاد دارم. آن سروده، مرثیه‌ای از قاآنی با این مطلع بود: بارد چه؟ خون، که؟ دیده، چسان؟ روز و شب، چرا؟ از غم، کدام غم؟ غم سلطان اولیا این شعر به شیوه پرسش و پاسخ و به نحوی حیرت‌انگیز بیانگر بسیاری از حوادث پرشور کربلاست و در عین حال، بازتاب حالت عاطفی و احساس مؤمن مسلمانی است که به شهادت نوه محبوب پیامبر(ص) به دست بنی‌امیه می‌اندیشد. مضمون درد و رنج و قربان شدن، از روزگاران دور در تاریخ دین نقشی اساسی داشته است. هنوز هم در اسطوره‌های کهن خاورمیانه، نام قهرمانانی به گوش می‌رسد که کشته می‌شوند اما مرگ‌شان عهده‌دار تولد دوباره زندگی است؛ نام‌های آتیس Attis و اسیریس Osiris به ترتیب در روایت‌های بابلی و مصری از بهترین نمونه‌هایی است که از باور مردم دوران باستان در این زمینه خبر می‌دهد؛ مردمانی که اعتقاد داشتند بدون مرگ، تداوم حیات امکان ندارد و خونی که در راهی مقدس ریخته می‌شود، از هر چیز دیگر گرانبها‌تر است. قربان شدن راهی برای رسیدن به مراتب بالاتر و متعالی‌تر حیات است و ایثار و گذشت و کشته شدن اعضای یک خانواده، تعالی‌بخش منزلت دینی اوست. داستان‌هایی که درباره ابراهیم(ع) که تا آنجا به پروردگار ایمان داشت که بی‌هیچ پرسشی در باب چرایی قربان کردن فرزندش، بدان امر رضا داد و در عهد عتیق و قرآن آمده است، به اهمیت چنین قربان شدن‌هایی اشاره دارد. اقبال، آنجا که در چکامه‌ای معروف در بال جبرئیل (1936)، قربان‌شدن اسماعیل(ع) و شهادت حسین(ع) را- که به نوعی آغاز و انجام داستان کعبه است- به‌هم می‌آمیزد، بسیار بجا و درست سروده است. با درنظر گرفتن اهمیت قربان شدن و تحمل درد و رنج برای تعالی انسان، جای تعجب نیست که مرگ نوه محبوب پیامبر(ص) در میدان جنگ، جایگاهی بلند در تاریخ اسلام داشته باشد و ماجرای مرگ زهرآلود برادر بزرگ، امام حسن(ع) را نیز بدان آمیخته باشند. در ادبیات عامیانه اغلب می‌بینیم که امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، هر دو در شمار سپاهیان کربلا آمده‌اند؛ این مطلب از نظر تاریخی نادرست است اما از نظر روان‌شناختی صحیح است. اکنون مجال آن نیست که در باب رشد و شکوفایی نوع ادبی مرثیه و تعزیه در پهنای شعر فارسی، هندی یا در سنت شعری رایج ترکی، از همه جهات سخن بگوییم اما خالی از لطف نیست اگر نیم‌نگاهی به پاره‌ای از اشعار سروده شده در سنت ادبی خاور دور بیفکنیم. این اشعار غالبا بیانگر علاقه‌مندی شاعران سنی به سرنوشت حسین(ع) است و در عین حال، از نگاه تأسی‌آمیز صوفیان به امام حسین(ع) در مقام الگویی برای تحمل رنج و بلا حکایت دارد؛ رنج و دردی که به اعتقاد آنان در مسیر کمال روح نقشی بنیادین دارد. نام حسین(ع) چندین بار در دیوان سنایی(12ميلادي / 6 هجري قمري)- که نخستین شاعر عارف برجسته ایرانی است- آمده است. این نام در مواردی برای افاده معنای شجاعت و از خودگذشتگی به کار برده شده است. حکیم سنایی، امام حسین(ع) را الگو و مظهر شهید می‌داند؛ شهیدی که والاتر و ارجمندتر از همه دیگر شهیدان است: دین، حسین توست، آز و آرزو، خوک و سگت تشنه این را می‌کشی و آن هر دو را می‌پروری(1) مفهوم بیت یاد شده آن است که انسان به چنان مرتبه نازلی سقوط کرده است که تنها به امیال و آرزوهای خودخواهانه خویش می‌اندیشد و در راستای برآوردن نیازهای مادی خود همه کار می‌کند؛ در حالی که دین او- ساحت معنوی زندگانی‌اش- محروم و بی‌نصیب مانده و می‌خشکد و می‌افسرد؛ همچنان‌که امام حسین(ع) و شهیدان کربلا در حال تشنگی و بی‌آنکه هیچ‌کس آبی به کام آنان بریزد، کشته شدند. این اعتقاد راسخ در اشعار دیگری نیز در «دیوان» و «حدیقه‌الحقیقه» سنایی آمده است. لازم است در باب چکامه بلندی که در ستایش حسین(ع) و توصیف کربلا در حدیقه‌الحقیقه آمده، بدین نکته توجه داشته باشیم که ظاهرا این بخش از حدیقه‌الحقیقه در نسخ خطی کهن، افتادگی دارد و ممکن است بعدها بدان افزوده شده باشد. این مطلب، به هر حال برای ما قابل ملاحظه نیست چرا که نام حسین در یکی از اشعار مهم دیوان سنایی آمده است؛ سروده‌ای که شاعر در آن با بهره‌گیری از تصاویر شعری بی‌نظیر به توصیف تعالی انسان و درد و رنجی می‌پردازد که برای مشتاقان رسیدن به کمال، گریزی از آن نیست. در همین سروده است که او شهیدان کشته شده «کوی دین»- شهدایی که همچون امام حسین(ع) با شمشیر جان باخته بودند یا چون امام حسن(ع) با زهر به شهادت رسیده بودند- را زنده می‌بیند: سر برآر از گلشن تحقیق تا در کوی دین کشتگان زنده بینی انجمن در انجمن در یکی صف کشتگان بینی به تیغی چون حسین در دگر صف خستگان بینی به زهری چون حسن(2) این نگاه به حسین(ع) به عنوان الگوی شهادت و شجاعت، پس از سنایی نیز در عرفان ایرانی و ترکی دنبال شد. در بیتی از دیوان عطار نیشابوری، وی با علاقه‌ای خاص، سالک تازه‌کار را به در پیش گرفتن راه حسین(ع) می‌‌خواند و چنین خطاب می‌کند: … یا حسینی باش یا منصور باش(3) منظور شاعر از منصور، حسین بن منصور حلاج- شهید بزرگ عرفان اسلامی- است که بی‌رحمانه در 922 ميلادي / 309 هجري قمري در بغداد به دار آویخته شد. او نیز همچون همنام خود- حسین‌بن علی(ع)- سرمشق صوفیان است؛ او عاشق رنج و مرارت [در راه عشق الهی] است و نامش در بسیاری از اشعار صوفیانه ملازم نام امام حسین(ع) است. هر دوي ایشان عاشق و شیفته پروردگار بودند و خود را قربان عشق الهی خویش کردند و پرهیزگاران باید بکوشند در این راه به این دو عاشق آرمانی پروردگار تأسی جویند. غالب دهلوی در قصیده توحید خود با چیره‌دستی بدین مطلب اشاره می‌کند. این سنت شعری در جهان ترک نیز از استحکام خاصی برخوردار است و هر دوی این اسامی اغلب در اشعار عرفانی آن سرزمین به چشم می‌خورد. سنت ادبی ترک زبان به‌ویژه در اواخر دوران فرقه بکتاشی به شدت وامدار اسلام شیعی است اما به‌نظر می‌رسد که نواده پیامبر(ص) در برخی از نخستین اشعار عرفانی- که یونس عمره در اواخر قرن 13 و 14ميلادي / 7 و 8 هجري قمري در ترکیه سروده بود- جایگاهی ویژه داشته است. سروده‌ای عاشقانه از او که در آن از حسین(ع) با تعابیری همچون «سرچشمه شهدا»، «اشک اولیا» و «طفل معصوم فاطمه(س)»، یاد کرده، مؤید این سخن است. در تصویر شعری دیگری، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در مقام «امیران هشت بهشت» یاری‌رسانانی هستند که بر سر حوض کوثر می‌ایستند و به تشنگان آب می‌دهند؛ تصویر متقابلی که از رنج حسین(ع) در صحرای بی‌آب کربلاترسیم شده است.(4) این افسانه مشهور که جبرئیل به حضور پیامبر(ص) رسید، در حالی که 2 دست جامه به رنگ قرمز و سبز برای 2 نوه‌اش (حسن(ع) و حسین(ع)) به‌همراه داشت و چنین خبر داد که این لباس‌ها به چگونگی مرگ ایشان در آینده اشاره دارد که توسط شمشیر و زهر است، در اشعار کهن ترکی آمده است. برخی از مناقب معروف سندی نیز- که بر این مضمون استوار است- هنوز در مناطقی از دره سند خوانده می‌شود. داستان‌های مشابهی در این دو سنت ادبی درباره امام حسن(ع) و امام حسین(ص) و نوادگان پیامبر(ص) وجود دارد؛ حکایت‌هایی از سوار شدن ایشان بر پشت پیامبر در کودکی و نوازش‌ها و مهروزی‌هایی که پیامبر(ص) در حق آنان روا می‌داشت. بدین ترتیب در قالب‌های معروف و متنوعی از اشعار کهن ترکی از امام حسن(ع)و امام حسین(ع) یاد شده‌است. یونس عمره برای تأکید ورزیدن به نقش و جایگاه خاص آنان، ایشان را «گوشوارگان سلطنت الهی» می‌خواند.(5) این تصویرپردازی‌ها در قرون بعد- همزمان با گسترش رفتارهای شیعی‌مآبانه فرقه بکتاشی- رنگارنگ‌تر و متنوع‌تر و در اصطلاحات ادبی و آيینی ملموس‌تر شد؛ تعابیری همچون حسین‌بن علی «سر خداست»، «نور چشم مصطفاست» در اشعار یکی از شاعران ترک دیده می‌شود. شاعری دیگر در مرثیه‌ای زیبا، امام حسین(ع) را «قربانی جشنواره جهاد اصغر» می‌خواند. آیا گلوی حسین- که همواره بوسه‌گاه پیامبر بود- همان است که اکنون بریده خنجر است؟ عرشیان و فرشیان اکنون اشک سیاه از دیدگان می‌افشانند و ای حسین چونان زلف تو پریشان و سرگشته‌اند از اندوه حسین، سپیده‌دمان، خون خود برون می‌افکند لاله‌های سرخ در خون غلتان‌اند و بار اندوه تو را بر دل‌هاشان می‌کشند(6) این سنت ادبی در ترکیه با آنچه در زبان‌های منطقه‌ای شبه‌قاره هند آمده، شباهت بسیار دارد. اکنون نگاهی به رشد مرثیه در این شبه‌قاره می‌اندازیم اما نه در زبان‌های اصلی بلکه در آنچه در مناطق دورافتاده‌تر آن وجود دارد چرا که توسعه مرثیه به زبان اردو در آغاز (در اواخر 16ميلادي / 10 هجري قمري) تا دوران شکوفایی آن در آثار ساودا (Sauda) و به‌ویژه انیس (Anis) و دبیر (Dabir) مشهور و معروف است. تا جايي که می‌دانیم مرثیه فارسی از حوالی 1700ميلادي به این طرف در استان سند- که درصد قابل توجهی سکنه شیعی دارد، به‌وجود آمد. تذکره‌نویسان 2 تن را به نام‌های علامه(Allama)ه (1782-1682) و محمد معین ثارو (Muhammad Muin Tharo) از نخستین مرثیه سرایان ذکر می‌کنند اما محمد محسن (Muhammad Muhsin) که در پایتخت کهن و درخشان سند، تته (Thatta) زندگی می‌کرد، است که به طور خاص نامش در سند با مرثیه فارسی به‌هم آمیخته است. وی در دوران کوتاه زندگی‌اش (1750-1709) ترجیع‌بندهای بسیاری با این مضمون سرود که «سلام» از جمله آنهاست که دربردارنده صورخیال زیبا و قوی است: کشتی خاندان مصطفی به خون نشسته است ابر سیاه کفر در کمین خورشید است تندباد کوفیان، شمع پیامبر را خاموش کرده است اما جالب‌تر از این سنت شعری که به زبان فارسی در آنجا شکل گرفت، توسعه مرثیه در خود سند و به همین زبان‌ها بود. با توجه به اينكه کریستوفر شکل (Christopher Shackle) مقاله‌ای مبسوط و روشنگر در باب مرثیه در این نواحی به رشته تحریر درآورده است، من در این مجال تنها در زمینه ابعادی از مرثیه در سند سخن می‌گویم. همچون بسیاری از دیگر شاخه‌های شعر سندی در این عرصه نیز شاه عبداللطیف بتایی نخستین فردی است که آراي او از سوی دیگر شاعران نیز پذیرفته و به کار گرفته شده است. وی بخشی از یکی از آثار خود را به شهادت نوه پیامبر(ص)، امام حسین(ع) اختصاص داده و برآن است که حادثه کربلا، واقعه‌ای است که در سراسر سنت عرفانی اسلام نفوذ کرده و تأثیرگذار بوده است. وی در یکی از این دسته اشعار بنا به رسم خود، در آغاز سخن، ذهن مخاطبان خود را به لحظه‌ای معطوف می‌کند که خبری از قهرمانان کربلا به گوش نرسیده است: ماه محرم رؤیت شده بود و تشویش و نگرانی درباره امیران کربلا رخ نموده بود. چه شده است؟ محرم بازگشته است اما امامان نیامده‌اند. آه ای شاه مدینه! آیا بار دیگر دیداری میسر می‌شود؟ وی سپس در اندیشه علت سکوت آنان فرو می‌رود و ماجرای غم‌انگيز آن را احساس می‌کند: امیران از مدینه بیرون رفته‌اند و دیگر باز نخواهند گشت. شاعر، بعد از این درمی‌یابد که اساسا دلیلی برای ناله و مویه نیست، چرا که: گوش کن، شهادت، روز سرور و شادمانی است یزید ذره‌ای از این عشق بهره نداشته است مرگ برای فرزندان علی به لطافت باران است با توجه به اينكه باران در نگاه شاعران مشرق‌زمین- عموما- و از منظر شاه عبداللطیف – خصوصا- نشان رحمت الهی است و با توجه به نیازمندی بسیار آن سرزمین به باران، به کاربستن این صورت خیالی از سوی شاعر، معنایی کامل در شعر افاده می‌کند: رنج شهادت، شادمانی فراگیر فصل باران است یزید اندک بهره‌ای هم از این عشق نداشته است امامان از ازل عزم شهادت داشته‌اند مفهوم بیت آن است که امام حسن(ع) و امام حسین(ع) از ازل مصمم بودند که زندگی خود را فدای آرمان‌شان کنند؛ آنجا که به خطاب الهی «…آیا من پروردگار شما نیستم..». پاسخ آری دادند و پذیرنده هر رنج و بلایی در این راه شدند. همان‌طور که شاه عبداللطیف این نکته را به مخاطبان خود یادآوری می‌کند، ایشان از روز ازل برآن بودند تا سرمشق کسانی باشند که با رنج و شهادت به حیات ابدی نايل می‌شوند. یکی از کسانی که با عشق و علاقه‌مندی به بسط و توسعه سبک سوواری پرداخت، سانگی (Sangi)- شاهزاده تالپور (Talpur)- است. سندیان به واسطه اشعار لطیف و تأثیرگذاری که وی در منقبت امیر شهیدان- امام حسین(ع)- سروده است، وامدار اویند. سانجی تأکید بسیاری بر وجوه عرفانی حادثه کربلا داشته است. حسین(ع) در بیتی که در پی می‌آید، با پیامبر(ص) قیاس شده است: معراج امیر از سرزمین کربلا بود اسب شاه به مرتبه براق نايل شد امام حسین(ص) سوار بر ذوالجناح شهید می‌شود و عروج می‌کند و به حضور پروردگار می‌رسد و تا بدان جا که براق بال‌دار، پیامبر را در سفری شبانه نزد پروردگار برد و به ملکوت رساند، پیش می‌رود. امام حسین(ع) در مقام سرمشقی عرفانی برای همه آنان که در پی طی طریق عشقند، در شعر سرزمین هند و در میان مسمانان هندی- که افکارشان برگرفته از آموزه‌های عرفانی است- ظهور و جلوه بسیار داشته است. رنج امام حسین(ع) و حسین‌بن منصور از منظر عارفان ترک و عطار (و بسیاری دیگر) و مسلمانان هندی، الگویی از حیات عرفانی بنا نهاده است. با وجود همه آنچه گفته شد، راه دیگری نیز برای درک نقش امام حسین(ع) در تاریخ مسلمانان وجود دارد و مهم اینکه محمد اقبال- که فیلسوف و شاعری سنی است- روشنگر این راه است. در ابتدای سخن گفتیم که وی تاریخ کعبه را با 2 قربانی آن- اسماعیل(ع)در ابتدا و حسین(ع) در انتها- مشخص کرد.(7) اما وی قریب 2دهه پیش از سرودن آن ابیات، فصلی بلند را در رموز بی‌خودی به حسین(ع) اختصاص داد. در این سروده نیز امام حسین(ع) با عباراتی عرفانی مانند «امام عاشقان»، «پور بتول» و «سرو آزادی ز بستان رسول» ستایش شده است. در حالی که پدرش- حضرت علی- در تعابیر عرفانی، بای بسم‌الله خوانده شده، پسر، «ذبح عظیم» لقب گرفته است؛ آمیزه‌ای زیبا از تفاسیر عرفانی و قرآنی که اقبال در سخن خویش بدان اشاره کرده است: آن امام عاشقان، پور بتول سرو آزادی ز بستان رسول الله الله بای بسم‌الله پدر معنی ذبح عظیم آمد پسر اقبال نیز همچون اسلاف خود به این مطلب که امام حسین(ع)، امیر بهترین مردم در كودكي بر پشت آخرین پیامبر خدا(ص) سوار شده، اشاره داشته است. از زیبا‌ترین توصیفات اقبال در این سروده، سخن او در باب عشق غیوری است که با خون حسین(ع) تکریم شده است: سرخ رو عشق غیور از خون او(8) اقبال در اینجا به شهادت منصور حلاج نیز نظر داشته است؛ آنجا که انگشتان قطع شده و خونینش را بر چهره خود می‌مالد تا به‌رغم رنج و درد بسیارش، سرخ‌رو و استوار بماند. از نظر اقبال جایگاه امام حسین(ع) در جوامع مسلمان همچون مقام سوره اخلاص در قرآن بنیادین است: در میان امت کیوان جناب همچو حرف قل هو‌الله در کتاب وی در ادامه به موضوع مورد علاقه خویش – جدال دائم نیروهای حق و باطل، میان پیامبر و اولیا از یک‌سو و ستمگران و کفار از سوی دیگر- می‌پردازد. امام حسین(ع) و یزید همان نسبتی را دارند که موسی و فرعون: موسی و فرعون و شبیر و یزید این دو قوت از حیات آید پدید زنده حق از قوت شبیری است باطل آخر داغ حسرت میری است اقبال پس از این در پی بیان این مطلب است که چگونه در آن دوران، خلافت از احکام قرآنی فاصله گرفته و با ظهور بنی‌امیه، حکومت، دنیوی و مادی شده است. در این اوضاع است که امام حسین(ع) همچو ابری باران‌زا پدیدار می‌شود؛ بار دیگر حسین(ع) تجسمی از باران رحمت است که همواره با تشنگی و خشکی صحنه واقعی کربلا در تقابل کامل است. این خون امام حسین(ع) بود که بر صحرای کربلا بارید و لاله‌های سرخ در آن رویاند: چون خلافت رشته از قرآن گسیخت حریت را زهر اندر کام ریخت خاست آن سر جلوه خیرالامم چون سحاب قبله باران در قدم بر زمین کربلا بارید و رفت لاله در ویرانه‌ها کارید و رفت ارتباط میان لاله‌های سرخ‌پوش و جامه‌های خونین شهیدان کربلا، از قرن 15ميلادي (9هجري قمري) تصویری محبوب در شعر فارسی بوده است. با اندیشه در جایگاه گل لاله در شعر اقبال- كه نماد تجلی آتش عشق الهی و نشان آزادگی و تعالی روح انسان در شرایط صعب و… است- سخن شاعر را آنجا که می‌گوید حسین(ع) در کربلا لاله رویاند، بهتر در‌می‌یابیم. ممکن است شباهت شنیداری «لا اله» و «لاله»، همراه با یکسان بودن ارزش عددی واژه «لاله» و «الله»، اقبال را بر آن داشته باشد که از این تصویر برای امام حسین(ع) بهره برد و چنین بسراید: تا قیامت قطع استبداد کرد موج خون او چمن ایجاد کرد بهر حق در خاک و خون گردیده است پس بنای لا اله گردیده است بنابراین امام حسین(ع) همچنان که اقبال چنین تصویری از او ترسیم کرده است، صاحب همه خصایلی است که مسلمانی راستین باید بدان متصف باشد؛ شجاعت و مردانگی و برتر از هر چیز اینکه خود را فدای تصدیق یگانگی مطلق خداوند کرده است؛ نه در حالت فنا- آن چنان‌که شاعران عارف سروده‌اند- بلکه در مقام طلایه‌داری که با اقامه لا اله الا الله و شهادت خود نه‌تنها یک شهید بلکه شاهدی بر یکتایی پروردگار و سرمشقی برای همه نسل‌های مسلمان است. سخن اقبال آنجا که می‌گوید تار دستگاه مسلمان هنوز هم از نام امام حسین(ع) به گوش می‌رسد، سخنی کاملا درست و بجاست. ما نیز بحث را با ذکر آخرین بیت از شعر رموز بی‌خودی اقبال به پایان می‌بریم که می‌گوید: ای صبا ای پیک دورافتادگان اشک ما بر خاک پاک او رسان پي‌نوشت‌ها: این نوشتار، ترجمه مقاله‌ای از آنه ماری شیمل، در دانشگاه هاروارد است که در مجله Al-Serat منتشر شده است. 1 – دیوان، ص655 2 – همان، ص485 3 – دیوان، ص376 4 – Yunus EmreDivan,p.569 5 – ديوان، ص569 6 – Ergun,Bektasi sairleri,p.95 7 – بال جبرئیل، ص92 8 – میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی در بیتی با همین مضمون می‌گوید: کیست در این انجمن محرم عشق غیور ما همه بی‌غیرتیم آینه در کربلاست منبع: پیک دور افتادگان اهل بيت- آنه ‌ماری شیمل – ترجمه لیلا آقایانی چاوشی: همشهری آنلاین در روز ۱۸ دی ۸۷ + نوشته شده در سه شنبه هفدهم دی 1387ساعت 5:39 توسط فریبرز خسروی

دو سال پیش بود که توفیق یار شد که با پروفسور «پيتر اوري» در محل کار و زندگیش ملاقاتی داشته باشم . این استاد برجسته انگلیسی با اشتیاق و حسرت فراوان از ایران سخن می گفت و آرزو داشت که بار دیگر هوای ایران را تنفس کند.   ترجمه‌ رباعيات عمر خيام، منطق‌الطير عطار نيشابوري و  ديوان حافظ از کارهای ارزشمند اوست. او نقش بسزایی در زنده نگه داشتن کرسی زبان فارسی و ایرانشناسی در انگلیس داشته است.  این استاد ایراندوست سه روز پیش در سن ۸۶ سالگی در لندن درگذشت. یادش گرامی باد. + نوشته شده در  دوشنبه بیست و دوم مهر 1387ساعت 19:10  توسط فریبرز خسروی

کنفرانس قزاقستان

جند روزی است که به دعوت برگزار کنندگان ، برای شرکت در کنفرانس بین المللی خواندن و ارائه مقاله در شهر آستانه پایتخت جدید قزاقستان هستم . این کنفرانس با همکاری یونسکو و ایفلا تشکیل شده و هزینه شرکت کنندگان خارجی را متقبل شده اند.فرصتی دست داده تا بعضی مطالب را برای شما بنویسم

از کشورهای زیادی شرکت کننده حضور دارد که شاخص ترین آن ها به لحاظ تعداد امریکا ، آلمان ، انگلیس هستند و از ایران هم فقط من شرکت دارم. مقالات به سه زبان روسی ، قزاقی و انگیسی ارائه می شود با ترجمه همزمان به دو زبان دیگر.البته در روز اول یکی از مسئولان سفارت ایران در جلسه حضور تشریفاتی داشت.

کنفرانس با قرائت پیام آقای نظر بایف رئیس جمهور و سخنان کلیشه ای وزیر علوم قزاقستان شروع شد . یکی از نمایندگان مجلسشان مقاله بسیار پر محتوا و عمیقی را باره ذخایر معنوی منطقه ارائه داد و در باره نحوه برخورد با دنیای جدید اطلاعات راهکارهایی را عالمانه ای را بیان کرد . در مقاله او بارها نام بوعلی سینا ،خیام ، فارابی ، فردوسی و … برده شد و بر تاثیر دانش این بزرگان بر غرب و جهان تاکید شد.

این کنفرانس نیز چون کنفرانس های دیگر بین المللی تجربه های نا متجانسی را به نمایش می گذارد . یکسویش کشورهای جنوب که در فقر و بی ثباتی شناورند و سوی دیگرش کشورهای ثروتمند شمال که که نوع مشکل و مسائلشان به طور بنیادی متفاوت است . حقوق یک کتابدار تاجیک در ماه زیر ده دلار است و این را جگونه می توان با کتابدار 85 ساله امریکایی مقایسه کرد که از روی تفنن و سرگرمی در کتابخانه عمومی شیکاگو مشغول است و اکنون تجربه خود را با تاجیک گرسنه درمیان می گذارد.بگذریم که مثلا رئیس بانک جهانی که باید مروج عدالت و توسعه برای جهان سوم باشد برای دوست دخترش فقط ماهانه مبلغ یکصد و پنجاه هزار دلار از کیسه همین نادارها حقوق تعیین می کند که رسوائیش این روزها نقل رسانه های بین المللی است.

همیشه از حاشیه کنفرانس می توان مطالب درس آموزی کسب کرد . آدمها وقتی از پوسته خشک و رسمی خارج می شوند راحت تر و عریان تر سخن می گویند.

چه تنفری امریکائیها از بوش و انگلیسی ها از بلر داشتند. می گفتند خطرناکترین جمله ای که بوش بیان داشته این است که برای حمله به عراق و مبارزه با تروریسم خود را نماینده خدا دانسته است.

یکی از کتابداران امریکایی ارمنی که به ایران هم خیلی علاقه متد بود وقتی بیان کرد که فرزند سی و پنج ساله اش در زمره سربازان امریکایی در فلوچه حضور دارد  اشک در چشمانس جمع شد و با تنفر زایدالوصفی از بوش یاد می کرد.

همو نقل می کرد که فرزندش برای یک کودک بیمار و برهنه عراقی تقاضای لباس و دارو کرده و او ارسال کرده که بعدا عکس آن کودک زینت بخش مجله ریدرز دایجست شده است.

ده سالی است که حضرت نظر بایف به فکر تغییر پایتخت افتاده و به آستانه (همان آستانه فارسی است ) نقل مکان فرموده اند. ظاهرا مصون ماندن از انقلاب های مخملی و نارنجی که در اطرافش رخ می دهد و وچود نفت و گاز سرشار سرزمین وسیع و جمعیت کم 16 میلیونی او را واداشته که حرکتی را انجام دهد.

در اینجا نیز مانند هر حکومت رانتیر دیگر همگی در سایه فروش ثروت ملی می زیند. و پدید آوردن کارگاهی به وسعت یک شهر بزرگ عواقب و مسائل خود را دارد. که البته مقامات آنجا نیز طبق معمول معتقدند که بهترین راه را برای توسعه و پیشرفت می پیمایند.

رقابت بسیار شدیدی بین برادر بزرگ سابق و سایر کشورها و به ویژه ترکیه برقرار است. ساختمان کتابخانه ملی و آرشیو ملی و هتل محل اقامت ما و بسیاری از تاسیسات دیگر را ترکیه ساخته است . الحق که در بعضی موارد نیز آنچه تجهیزات بنجل داشته به این ها قالب و غالب ! کرده است. هیچ یک از تجهیزات مرکز اسناد و کتابخانه ملی آنان نه تنها استاندارد نبود بلکه کمترین کیفیت را داشت. و مسئولان نیز معتقد بودند در تهیه این ها هیچ نقشی نداشته اند. ظاهرا ترکیه از برادر بزرگ در کسب پروژه های اقتصادی و فرهنگی پیشی گرفته است . روسیه با وجود داشتن ریشه ای عمیق هفتاد سال حکومت و سلطه و 7000کیلومتر مرز مشترک که بزرگترین مرز مشترک خاکی بین دو کشور است نتوانسته در این عرصه پایداری کند.

با آنکه ترکیه در زمینه کتابداری حرفی برای گفتن ندارد با افراشتن پرچم پان نرکیسم سعی در وحدت بخشی و القای پدر خواندگی در آسیای میانه دارد. جالب بدانید برای جلسه ای که قرار است روسای کتابخانه های ملی ترک زبان در استانبول تشکیل شود تاجیکستان هم دعوت شده است! ولی خوب است بدانیم لغات زیاد فارسی و نام های ایرانی به وفور شنیده می شود . گلنار و دانا و شهر بانو . در مرکز اسنادشان کپی سندی بود که معتقد بودند به نوعی اولین قانون اساسی مدون آن ها در دوره عشایری و کوچ بو ده است . خط و زبان این اثر فارسی بود.

در گذشته ظریفی گفته بود ترکیه می خواست سر آسیا شود ولی ته اروپا هم نشد اکنون با مشکلات پیش آمده برای پیوستن به اتحادیه اروپا دوباره به نقش اولیه خود تمایل نشان می دهد . با آنکه رقابت با ببرهای آسیا کار آسانی نیست.

لختی و سکون مدیریتی و تصمیم گیری که حاصل استیلای لا اقل هفتاد سال حکومت توتالیتر بوده هنوز به راحتی قابل رویت است. مثلا اگر یکی از اعضای گروه از مسئول می خواست که به هتل برگردد تا مدارکی را بردارد در حالیکه در فاصله پنج دقدقه ای هتل بودیم ، حدود بیست دقیقه طول می کشید تا سلسله مراتب طی شود و همگی در ماشین روشن منظر می ماندند تا ابلاغ تصمیم شود.

در سطح مملکت هم ظاهرا همه تصمیمات به جناب نظربایف ختم می شود اوست که تصمیم گرفته که کتابخانه ملی و مرکز اسناد جدید ساخته شود. و آنچه در آلماتی است مربوط به گذشته باشد و آنچه در آستانه گرد می آید مربوط به دوره جدید بعداز فروپاشی شوروی باشد.

+ نوشته شده در  شنبه یکم اردیبهشت 1386ساعت 2:20  توسط فریبرز خسروی وبلگ گفتگو

هفته پیش در جلسه ای که در وزارت علوم در باره نحوه گرداوری و اطلاع رسانی از پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکتری تشکیل شده بود شرکت کردم. در آن جلسه بحث حق مولف مطرح شد . عده ای برای دانشجو بیشترین حق معنوی و مادی را قائل بودند و بعضا هم حق بسیار ناچیزی را از آن دانشجو می دانستند و نفراتی هم هیچ حق مادی برای وی قائل نبودند.  نمی خواهم به بحث حق مولف در پایان نامه ها بپردازم که لازم است در جایی  مفصلا به آن پرداخته شود.  غرضم نکته دیگری است. یکی از حاضران در دفاع از حق مادی و معنوی دانشجو بر پایان نامه ِ عنوان کردند که بعضی استادان راهنما و مشاور هیچ زحمتی نمی کشند و حقوق مادیشان را هم دریافت می کنند چرا باید صاحب حقوقی بیش از دانشجو باشند؟ این بنده خدا درست می گفت بدون اینکه بخواهیم منکر وجود استادان بزرگوار و با شرفی باشیم که از جان مایه می گذارند اما چه کنیم که بارها شاهد بوده ایم که بعضی استادان محترم در جلسه دفاعیه از روی مرحمت پایان نامه را تورق می فرمایند و بعضا حتی زحمت حضور در جلسه را هم بر وجود مبارکشان تحمیل نمی فرمایند و وکیل و نماینده اعزام می فرمایند .خودم شاهد جلسه دفاعیه ای بوده ام که استاد داور!!! از سوی استادان راهنما و مشاور وکالت تام داشت و بحمدالله دفاعیه با موفقیت تام و تمام  با نمره عالی به اتمام رسید.تقبل الله !!

چندی پیش دانشجویی گله می کرد که استاد راهنمایم  فرموده اند که من حوصله و وقت خواندن همه مطالب را ندارم هر وقت کارت تمام شد خلاصه اش را برایم بفرست همان کافی است . تصور می فرمایید عکس العمل یکی از حاضران محترم که به نوعی مسئولیت پژوهشی سنگینی را هم به دوش می کشند چه بود؟ما در بین خودمان نباید این موضوعات را مطرح  کنیم و آن را بزرگ کنیم  تا حفظ حرمت شود.

حیرت کردم . می دانیم  مرض سخت و کشنده ای گرفته ایم  و هر روز ضعیف تر و نحیف تر می شویم. آیا راه برون رفت از آن کتمان  و انکار بیماری است؟ آیا ضعف پژوهش در جامعه ما معلول همین برخوردها نیست؟ نمی دانم چرا یاد داستانی از حضرت  مولانا افتادم!

ما در این انبار گندم می کنیم

گندم گرد آمده گم می کنیم

گرنه موشی دزد در انبار ماست ……….

دیروز برای کاری اداری در یزد بودم. فرصتی دست داد تا با آقای نادر خوش بین از کتابداران و مدرسان جوان یزدی صحبتی در باره انجمن داشته باشم. حیف است استان فرهنگ دوست یزد که چندین سال است در کشور رتبه اول میزان پذیرفته شدگان کنکور را دارد انجمن کتابداری نداشته باشد. قرار شد آقای نادر خوش بین ، بد بین نباشند !و کار را دنبال کنند. قطعا هیات مدیره انجمن نیز از کمک دریغ نخواهد کرد. یکی از مسئولان فرهنگی می گفتند که مجموعا در همه کتابخانه های استان نهصد هزار کتاب وجود دارد! + نوشته شده در  دوشنبه بیست و هشتم خرداد 1386ساعت 7:43  توسط فریبرز خسروی گفتگو

ويلسون ميزنر‍‍‌(۱) به جد يا طنز مي گويد :دزديدن از يك نويسنده سرقت ادبي است ، اما سرقت از چند نويسنده پژوهش است. فردي شايد به نيت ابطال! اين سخن كتابي از آقاي علي نقي منزوي را يكجا و بدون هيچ تغييري به نام خود منتشر كرده است و در صفحه حقوق نوشته است: حققه و قدم له و علق عليه محمد … تحقيق و مقدمه و تعليقات را همه به نام خود كرده و متواضعانه آن را به سه تن از استادان خود نيز هديه كرده است و لابد انتظار داشته است كه كسي هم متوجه اين سرقت اشكار نشود تا نشان دهد كه بر خلاف نظرميزنر سرقت از يك نويسنده هم ممكن است سرقت ادبي محسوب نشود . در بيش از سه دهه پيش كه آقاي منزوي دانشجوي دانشگاه يسوعي بيروت بوده است كتابي از سعدبن منصور ابن كمونه را تصحيح كرده و بر آن مقدمه و تعليقاتي افزوده است. فرد خاطي كه كهولت وبيماري مولف را مي بيند كتاب را با عنوان تنقيح الابحاث للملل الثلاث با همان مقدمه و تعليقات ولي با نام خود منتشر مي كند. فقط تفاوت در مقدمه اي است كه توسط يكي از محققان بنام بر آن افزوده شده است . ناشر اثر هم انجمن آثار و مفاخر فرهنگي ، دانشگاه تهران و مركز بين‌المللي گفت‌وگوي تمدن‌ها است كه علي القاعده نبايد بدون بررسي و داوري دقيق اثري را منتشر كنند كه شايد اين بار چنين كرده اند. ظاهرا قرار بوده كه به عنوان پژوهش و يا كتاب سال هم معرفي شود! كه از اقبال خوش ناشران و ناخوش مولف صوري چنين نشده است و گرنه مصداق كلام مولانا مي شد كه: اي بريده دست دزدي كو بدزدد حكمتم وانگهي دكان بگيرد بر سر بازار من مثال بالا نمونه يگانه اي نيست. اين روزها به كرات ناظر اين پديده نامبارك هستيم. بارها شاهد بوده ايم كه آثاري از گذشته و حال را حتي بدون حروفچيني مجدد و فقط با تغيير صفحه عنوان براي فهرستنويسي پيش از انتشار به كتابخانه ملي ارائه داده اند.چندي پيش دو اثر پژوهشي براي داوري به يكي از استادان ارجاع شده بود. ظاهرا اين داوري براي گزينش آثار برتر در حوزه اي خاص در سطح كشور انجام مي شد. متن اين دو اثر عينا از روي يك متن كپي شده بود و فقط عنوانها و پژوهشگران ! با هم متفاوت بودند. اينان چنان در اين عمل خلاف جري شده و حريم انديشه را بي حرمت يافته اند كه نه تنها سرقت مي كنند بلكه با مال غير ! مي خواهند پژوهشگر برگزيده هم بشوند. اخيرا ابراهيم افشار در وبلاگ گفتگو طي نوشته مشفقانه اي شكل هاي مختلف سرقت علمي را برشمرده اند . عنوان آن نوشته ” جگونه مرتكب سرقت علمي نشويم ” است. بايد از ايشان خواست تا مطلب ديگري را با عنوان ” چگونه با نوشته ديگران پژوهشگر نشويم” پديد آورند. الگوي بارز و آشكار اين بد اخلاقي ها موسساتي هستند كه به كار خلق پايان نامه و پژوهش مشغولند و نمره را هم بيمه مي كنند. يكي از گزدانندگان اين موسسات گفته بود كه ما بانك هزاران پايان نامه دفاع شده را پديد آورده ايم . و هر نوع سفارش را را با كپي از قسمتهاي مختلف اين پايان نامه ها و چسباندن آنها كنار يكديگر و يك ويرايش سريع انجام مي دهيم. فناوري هاي نوين مي تواند تشديد كننده و هم افشاگر اين نوع تخلفات باشد. سهولت انتقال وتكثيرو دسترسي به حجم عظيمي از اطلاعات ممكن است وسوسه گر باشد . اما همين فناوري در بسياري از زمينه ها موجب شفافيت وبر ملا سازي شده است. رعايت امانت در پژوهش و تاكيد بر حقوق مادي و معنوي پديدآورندگان آثار از مهمترين آموزه هايي است كه بايد در گروه هاي كتابداري تدريس شود و كتابداران و كتابخانه ها بدان پايبند باشند. ضروري است كه نهادهاي مسئول راهكارهاي حقوقي و قانوني اين حمايت را فراهم آورند ودر اجراي آن نيز كوشا باشند.بسياري از ملت ها در مسير تكامل انديشه به اين نكته گوهرين دست يافته اند كه براي اعتلاي بيشتر بايد به شدت از حقوق معنوي و مادي افراد حمايت كنند. در خبر ها آمده بود كه شركت مايكروسافت به علت عدم رعايت حق مالكيت فناوري صوتي از سوي دادگاهي در شهر “سن ديه گو” به پرداخت يك مليارد و پانصد و بيست مليون دلار به شركت آلكاتل فرانسوي محكوم شده است. جدي گرفتن مساله حقوق پديد آورندگان و دفاع از آن و برخورد قاطع با خاطيان بدون شك موجب بالندگي و رشد انديشه شده ، نوآوري و پويايي را به دنبال خواهد داشت.

 سرمقاله فصلنامه کتاب شماره 67

 ۱-Wilson Mizner (1876 – 1933)