همیشه عده ای چنین می پندارند که می توان با  حربه هایی مثل صدور مجوز ، ممیزی و فیلترینگ از شیوع و نفوذ ابزار  خبر و اطلاع رسانی ممانعت کرد؟ به راستی  اینان تا چه حد موفق بوده اند؟  اصولا می شود در حوزه فرهنگ ، سرهنگی کردو سرفراز بیرون آمد؟ سند زیر بسیار درس آموز است  زیرا  تاریخ  میزان موفقیت آن را محک زده است .

روز پنج شنبه از مقابل یکی از کتابخانه های” کلان شهر تهران” گذر می کردم . نمی دانم  بیماری مزمنم  گل کرد یا حس کنجکاوی که ببینم در این واویلای بین التعطیلین همکاران  زحمت کش چه می کنند! ساعت ده صبح است . راهی آن کتابخانه  می شوم.

بر روی در نوشته است” مقدم شما مراجعه کنندگان را گرامی می داریم”. خانمی با یک نصفه نان سنگک دو آتشه  و پنیر و چای مشغول صبحانه بود. وقتی مرا دید نمی دانم چرا بر سرعت جویدنش افزوده شد.هنوز نیم جویده لقمه در دهانش بود که با لحنی نیمه لاتی فرمودند: فرمایش!. عرض شد برای مطالعه آمده ام. کارت؟ –البته الف کارت  بین الف و واو تلفظ می شود–. عرض شد عضو نیستم. فرمودند: نچ ! نمی شه. گفتم : چه باید کرد.آیا اگر کسی عضو نباشد و بخواهد یکی دوساعت از این امکانات استفاده کند راهی ندارد؟ فرمودند فقط عضویت. — البته عین عضویت با ضمه تلفظ می شود. –گرفتن لقمه و جویدن ادامه  دارد اما نه با سرعت اولیه.حالا اگر کارت ملی یا شناسنامه پیش شما بگذاریم نمی شود یک ساعت اجازه استفاده بدهید . نچ ! ویرم گرفته  ادامه دهم. بسیار خوب می خواهم عضو شوم . عکس و کپی شناسنامه و کارت ملی همراه دارم. مسئولش نیوومده. جویدن ادامه دارد . کی می آید؟ مرخصی زایمون است. اواخر هفته آینده بیایید قراره یکی جای ایشون برفستن!. سرم  گیچ می رود یاد مرحوم رانگاناتان و داش آکل می افتم لغاتی از ذهنم عبور می کند . هر کتابی…خواننده اش….اطلاعات …. همه …هر لقمه ای ….دهانش …. با سلام گرم خانم دیگری که تازه از در وارد شده به خودم می آیم. به به … چه عجب  صفا آورده اید .منت گذاشته اید . دیروز داشتم در باره سر مقاله شما با این خانم … صحبت می کردم …بر می گردم می بینم مثل جن و بسم الله خانم قبلی و نان سنگک و لقمه ها غیب شده اند. پس از چند لحظه ظاهر می شود.  با لحنی کاملا ملایم و مودبانه می فرمایند: حضرتعالی-البته عین حضرتعالی را کاملا از مخرج ادا می شود- اگر عکس هم همراه ندارید دوربین هست الان برایتان کارت صادر می کنم. البته عرض کردم که شما نیاز به کارت ندارید…

نمی دانم چرا ناخوداگاه شعر حافظ را بر خود می خوانم:

در میخانه ببستند خدایا مپسند                         که در خانه تزویر و ریا بگشایند    که ظاهرا این در گشودهْ گشوده است.

+ نوشته شده در  جمعه دوازدهم مهر 1387ساعت 4:33  توسط فریبرز خسروی

آنچه می آید برای اولین شماره “عطف” نوشته شده است. امیدوارم این نشریه با همراهی و همدلی همه کتابداران نقطه عطفی در نشریات کتابداری باشد.

در ایستگاه مصلا از مترو پیاده می شوم . درست تر است بگویم که هجوم جمعیت پیاده ام می کند!.این هجوم آن هم برای رویدادی فرهنگی بسیار امیدزا و مبارک است. سخن رئیس آرشیو ملی پاکستان را به یاد می آورم. او در سال گذشته برای شرکت در اجلاس سواربیکا ، در تهران بود. وقتی با کثرت جمعیت در نمایشگاه و مخصوصا تعداد چشمگیر جوان و نوجوان روبرو شد نا خواگاه گفت: آینده متفاوت و درخشانی در انتظار کشور شما خواهد بود.

از درون ایستگاه ، نمایشگاه شروع می شود. یکی از موسسات کمک درسی از دیواره پله ها تبلیغ را شروع کرده و حتی درون ایستگاه جایگاهی برای فروش و ثبت نام برپا کرده است. به فضای باز می رسیم. بلندگویی یک نفس خلق الله را بیشتربه دو غرفه مشهور کمک درسی فرا می خواند. یکی که وقف عام است و حتما فقط برای خدا تلاش می کند . دیگری هم لابد از روی خیرخواهی وبرای وادار کردن جوانان به تلاش بیشتر ، به آنان برای شرکت در آزمون وعده مرسدس بنز می دهد.اصولا در این دیار همه برای خدا و خدمت به مردم تلاش می کنند . حتی آنان که پول نزول می دهند نیز، با کلاه شرعی ، رضایت خالق و شفقت بر مخلوق را در نظر دارند. تعداد غرفه ها و فضایی که در همین اول نمایشگاه این دو موسسه اشغال کرده اند شاید از صد غرفه بیشتر باشد که از قدیم گفته اند هر که پولش بیش جایش بیشتر! در نزدیک درب شمالی، غرفه های کمک آموزشی و کودکان و نوجوانان مستقرند. برای رسیدن به سالن عمومی راه زیادی را باید طی کرد. لابد فکر کرده اند که معمولا پیرمردان و پیرزنان ازغرفه های کمک درسی و کودکان قرار است خرید کنند لذا آن را در نزدیکی در ورودی قرار داده اند.

به شبستان اصلی نزدیک می شوم. عظمت سازه و گنبد و مناره های نیمه کاره پس از گذشت بیست سال مرا به این سخن رهنمون می کند که:عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها. ما در ابتدای هر کار بسیار وسیع تر از نیاز می بینیم و در حین اجرا بسیار کمتر از نیاز تخصیص می دهیم. لذا پروژه ای که در بسیاری از کشورها دو یا سه ساله به پایان می رسد در کشور ما بیش از سی سال به طول می انجامد. فرودگاه امام از سال 1354 کلید خورده است!

ظهر جمعه است و اذان در مصلا مومنان را فرا می خواند. قبلا هم در گفتگو نوشته بودم .ما ملت عجیبی هستیم. در همین زمان که در مصلا که علی القاعده باید جای اقامه نماز باشد از نماز خبری نیست و ازدحام جمعیت بیداد می کند. در دانشگاه تهران که باید محل کتاب باشد نماز جمعه برقرار است.یاد کلام وزیر وقت ارشاد در سال 87 افتادم که در این مورد گفته بودند:” «…چه اشکالی دارد اگر ما بازگشتی هر چند به صورت نمادین به گذشته خود داشته باشیم و بگوئیم مصلای ما همان نمایشگاه ماست، دین ما همان سیاست ماست، سیاست ما همان دین ماست».

به شبستان می رسم.آقایی از شدت ازدحام غش کرده است . جمع زیادی دورش جمع شده اند.یکی از دوستان را می بینم. پکر است. می گوید کتاب دلخواهش را دیروز جمع کرده اند. می گویم مگر شما از رده بندی جدید سه سه ئی بی خبری؟ چند سالی است که این شیوه مجری است. مدیر کمیته‌ ناشران داخلی  کتاب های عرضه شده در نمایشگاه کتاب تهران را در سه رده تقسیم  فرموده اند : «کتاب‌هایی که حکم غذا را برای جامعه دارند و قوت جامعه هستند، کتاب‌هایی که حکم پفک و شکلات را دارند که اهل علم و فضل به آن‌ها توجهی نمی‌کنند، اما مضر هم نیستند و کتاب‌هایی که مضرند و ما باید جلوی آن‌ها را بگیریم.» در اغلب غرفه ها دو پشته ایستاده اند و در بعضی چند پشته. از دور باید طواف کرد و گذشت. ایستادن باعث زحمت روندگان و ابطال طواف است.از دو غرفه خرید از راه دور انجام می دهم. با ایما واشاره عنوان کتابهارا می گویم و پول را دست به دست می کنم و کتابها را نیز با دست به دست تحویل می گیرم.یکی از اینها کتاب فضیلت های فراموش شده مرحوم راشد است که برای هدیه به یکی از دوستانم خریده ام.

به غرفه کتابهای خارجی می رسم .در این جا از ازدحام کاسته می شود و می توان در صورت لزوم به لمس کتاب و تورق هم توفیق حاصل کرد.در صفحه نخست سایت نمایشگاه نوشته است که نمایشگاه با حضور1700 ناشر خارجی برگزار می شود .با نگاهی گذرا به تعداد غرفه های خارجی این عدد کمی متورم به نظر می رسد. بعدا در سایت دولت خواندم که وزیر ارشاد تعداد ناشران خارجی را 980 اعلام کرده است! البته این تعداد هم خودشان شرکت نکرده اند بلکه کتابهای تعداد زیادی از ناشران خارجی را واسطه های داخلی ارائه کرده اند. در غرفه کشور عمان کتابی توجهم را جلب می کند. در حین تورق متوجه شدم که در سال 1996 نشر یافته است.این با ادعای برگزار کنندگان که اعلام کرده اند که فقط به کتابهای نو اجازه ارائه داده اند منافات دارد.

بعد از سه ساعت قصد ترک نمایشگاه را دارم. دو طرف خیابانی که به ایستگاه مترو منتهی می شود دستفروشان بساط کرده اند. از جقجقه تا ساندویچ و از دی وی دی تا لباس بچه. نگاه همه آنان نگران است. از یکسو مشتریان را می نگرند و می خوانند و از سوی دیگر مامورانی را می پایند که هر چند دقیقه یکبار یورش می برند و بساط اینان را برمی چینند. یکی از دستفروشان بلند فریاد می زند که پولتان را هدر ندهید . یک دی وی دی با 5000 کتاب فقط سه هزار تومان. در یکی از غرفه ها هم با پرداخت 5000 تومان حق اشتراک مدعی بودند که امکان کپی برداری از 170000 کتاب را برای یکسال از طریق اینترنت فراهم می آورند. همین چند دقیقه پیش بود که در سرای اهل قلم، بحث حق مولف در فضای مجازی داغ بود. همیشه بین نظر و شعار با واقعیت فرسنگها فاصله است.

به درب ورودی مترو نزدیک می شوم . انبوه جمعیت عطش رفتن دارد و ناهیان از منکر نیز در این محشر به وظیفه خود عمل می کنند. خود را درون واگن مترو می یابم و نفس عمیقی می کشم و با خود می اندیشم:

به راستی آیا این نوع برگزاری، با فلسفه وجودی “نمایشگاه ” همخوانی دارد؟ آیا این نمایشگاه فرصت نمایش دادن و بحث و تدقیق در مورد آثار ارائه شده را فراهم می آورد .روانشناسان امریکایی معتقدند که ابر متن ها و رسانه های دیجیتالی نوعی ابرتوجه را پدید می آورد. توجهی گذرا و سرخوشانه و در مقابل توجه عمیق.به نظر می رسد طراحان نمایشگاه کتاب به این واقعیت دنیای مجاز متوسل شده و هر سال به همین نگاه گذرا و سرخوشانه سرخوشند و از تعداد بازدید کنندگان سرخوش تر.اصولا برخی جامعه شناسان معتقدند کسانی که در شهرهای بزرگ زندگی می کنند ناخودآگاه دچار کوربینی اند . یعنی نوعی کوری را تجربه می کنند . ازدحام و سرعت باعث می شود که بسیاری از پدیده ها را نبینند و گذرا از آن رد شوند. به نظر می رسد همین نگاه هم در مورد نمایشگاه کتاب تهران صادق است. در این فروشگاه بزرگ سالانه و بازار مکاره کتاب لازم است کوربین بود وباید با سرعت گذشت و ندید و خرید!

کلیدواژه ها بازار مکاره کتاب ، نمایشگاه کتاب،کوربینی، توجه عمیق، ابرتوجه، رده بندی سه سه ئی

موسیقی روان و دلنشین فیلم محمد رسول‌الله (ص)، سالهاست که  در ذهن ما ایرانیان جای گرفته است. شاید وقتی موریس ژار این اثر و آثار ماندگار دیگری نظیر موسیقی فیلمهای عمر مختار، روح و آخرین پرواز را پدید می‌آورد،  فکر نمی‌کرد فرزندش، ژان راه دیگری را بپیماید. اما سرعت تغییرات چنان پر شتاب بود که ژان میشل ژار مبدع موسیقی نوین الکتروآکوستیک شد. در برخی اجراها، او را می‌بینیم که بر تارها و ابزارهائی زخمه می‌زند که از جنس مجاز است!

این تغییرات، در عصر ما منحصر به حوزة موسیقی نیست؛ از سیاست تا اقتصاد و از هنر، عرفان و دین تا فلسفه در معرض وزشی قرار گرفته است که می‌طلبد فرزانگان و فرهیختگان هر کشوری مسیر خود را در هر حوزة معرفتی و رفتاری مشخص سازند و دگرگونیهای محتمل را خردمندانه پیش‌بینی کنند. هرگونه تأخیر در این مهم، زیانهای جبران‌ناپذیری حتی برای نسل آینده به بار خواهد آورد. گورباچف، در سال 1989در سفرش به آلمان شرقی، به اریش هونكر، رهبر آن کشور سخن درس‌آموزی گفت: کسانی که تأخیر کنند، زندگی آنان را تنبیه خواهد کرد.  تأخیر در درک تغییرات و  برنامه‌ریزی برای آن، تنبیه نسل کنونی و بویژه نسل آینده را درپی خواهد داشت.

یکی از حوزه‌هائی که تأثیرپذیری شگرفی در مسیر این تحولات داشته است، حوزة کتابداری و اطلاع‌رسانی است. نگاه به اطلاعات و تعاریف و محملهای آن، بسرعت در حال تغییر است. امروزه تعبیراتی  همچون انفجار اطلاعات، بهمن اطلاعات و رودخانة اطلاعات، تعابیر رنگ‌باخته‌ای هستند که در مقابل شتاب دگرگونیها، تداعی‌کنندة معنای درست نخواهند بود. زیرا چنان سیالیتی در این حوزه حاکم است که این بت عیار، هر لحظه به شکلی برمی‌آید و دل می‌برد و نهان می‌شود.

در سال 1994، شمار کاربران اینترنت 13 میلیون نفر بودند. شش سال بعد یعنی در سال 2000 این آمار، 2300 درصد افزایش یافت و این درافزودگی در شمار کاربران و حجم اطلاعات، همچنان رو به فزونی دارد. این نرخ رشد را، هیچیک از پدیده‌های بشری به خود ندیده است؛ پدیده‌ای که بر همة جنبه‌های حیات انسانی سایه انداخته است!

اکنون پرسش این است که آیا سرعت و چگونگی تصمیمات ما، همخوانی بایسته‌ای با این تحولات و حجم اطلاعات دارد؟ هنوز حجم انبوهی از منابع موجود در کتابخانه‌ها و مراکز آرشیوی در بسیاری از کشورها شناسائی نشده و اطلاعات کتابشناختی آنها تهیه نشده است. حتی کشورهائی چون ایران و ترکیه با داشتن بیش‌ترین نسخ خطی در جهان – نسخه‌هائی که میراث گرانسنگ شرق اسلامی برای بشریت است – با همة تدابیر و تلاشهای به کار برده، تاکنون نتوانسته‌اند فهرست جامع و مانعی از میراث خود ارائه دهند. نگاه سنتی به گردآوری، پردازش و اطلاع‌رسانی یعنی همان چیزی که تاکنون پاسخگوی منابع گذشتگان نبوده است، چگونه می‌تواند پاسخگوی حجم گستردة اطلاعات نوین  باشد؟ آیا نباید چشمها را بشوئیم و جور دیگری ببینیم؟

تافلر، اصطلاح presuming را در مواضع  بسیاری به کار برده است. این اصطلاح را، تولید و مصرف همزمان، همجوشی تولید و مصرف و مصرف‌کنندة مولد، معنا کرده‌اند. مثالی که خود تافلر در این باره در مصاحبه‌هایش بیان کرده، دستگاههای خودپرداز و دوربینهای دیجیتال است. وقتی ما از دستگاه خودپرداز برای دریافت و پرداخت پول بهره می‌گیریم، در واقع وظیفة کارور (اپراتور) بانک را خودمان انجام می‌دهیم. در دوربینهای دیجیتال نیز، روتوش، ظهور و ثبوت فیلم و عکس و چاپ آن را، خود تولید‌کننده انجام می‌دهد. حال سؤال این است که این پیش‌بینی، در حوزة کار ما چگونه محقق می‌شود؟ این نظام و شیوة کار به چه سمت و سوئی خواهد رفت؟

واقعیت این است که حوزة ما نیز، مدتهاست  به سمت «مراجعه‌کنندة مولد» پیش رفته است؛ مراجعه‌کننده‌ای که حجم فراوانی از گزینش و پردازش اطلاعات به خود او واگذار شده است. نظامهای هوشمند، در رفتارسنجی مراجعان بسیار دقیق عمل می‌کنند و الگوریتمهای سیالی برای جستجو و ذخیره‌سازی اطلاعات پدید می‌آورند. تنها سنجشهای گوناگون نیست که سرآغاز و زمینه‌ساز تحول شده است. با تمهیداتی، حتی تولید اطلاعات و اطلاعات کتابشناختی آن نیز به مراجعه‌کننده سپرده می‌شود. پایة گسترش اینترنت، بر همین اصل استوار است و در آن گستره، مثالها بی‌شمار است که از آن میان، به نمونه‌ای بسنده می‌شود:

وبگاهی با عنوان «فلیکر» راه‌اندازی می‌شود. کاربران می‌توانند عکسهای خود را در آنجا به اشتراک بگذارند. اطلاعات مختصری هم از عکس خودشان باید وارد سامانه کنند.

سرمقاله فصلنامه کتاب

چندی پیش  به یکی از کتابخانه های شهر مراجعه داشتم. اطلاعات کتاب را به کتابدار دادم. فرمودند : نداریم. گفته شد از روی بانک خودتان نوشته شده است . فرمودند داریم نمی دهیم . سوال شد مرجع تشخیص کیست؟ با کمال رشادت فرمودند خودم و البته می دانستم عمل به وظیفه! می کند. عرض شد یا شما اشتباهی هستی یا من اشتباهی آمده ام!و البته پس از شناسایی من تمام موانع برطرف شد!!  در سریال مرد هزارچهره یک صحنه گفتگو با آیینه وجود داشت که بسیار درس آموز بود .  سرهنگ غفاری: کجا داری می ری؟ مسعود شصت چی : دارم می رم شيراز. دارم می رم خونه ام. – پس آسايش و امنيت مردم چی؟ بهشون قول داده بودی. – من، من، من، فکر می کنم اين مدت شايد اصلا آدم خوبی نبودم. کارهای خوبی نکردم. – تو تازه، به قدرت رسيدی! – من می رم! – تو نمی تونی کارها رو نيمه کاره بذاری! – من می رم! – تازه به قدرت رسيدی احمق! عربده می کشی سرهمه. کِيف می ده! کيف می ده! بمون! کجا می خوای بری بدبخت! بمون حال کن، حال کن! – خفه شو!… و کیست نداند این اشتباهی بودن ها فقط در حوزه سیاست رخ نمی نماید در عالم ما کتابداران نیز هر روز ظهور و بروز می یابد.باز خوش به حال این بنده خدا که هنوز شصت چی وجودش نمرده است.

نوشته شده در  یکشنبه هجدهم فروردین 1387ساعت 2:11  توسط فریبرز خسروی